تا اين جا نظريه عدليه از ديدگاه قرآن روشن شد و اين كتاب آسمانى اين نظريه را صد در صد تأييد مى كند; ولى اشاعره با اين اصل مخالفت كرده و به جاى اين كه از ظواهر قرآن پيروى كنند، به يك سلسله ادله واهى استناد كرده و هر نوع غرض و غايت را از فعل خدا سلب كرده اند، اينك به بررسى برخى از ادله آنان مى پردازيم.

دلايل اشاعره

اشاعره كه در همه موارد از ظواهر ابتدايى قرآن پيروى مى كنند، ولى در اين مسئله با بودن ظواهر بلكه نصوص قرآن سراغ دلايل عقلى رفته و مى گويند: فعل خدا از غرض و غايت پيراسته است و در اين جا دو دليل وجود دارد كه اوّلى متعلق به اشاعره، و دومى از آن ديگران است.

1. هرگاه فعل خدا تابع غرض و غايت باشد، بازگشت آن به اين است كه ذات او ناقص بوده و از طريق تحصيل غرض به كمال مى رسد; زيرا چيزى براى فاعل به عنوان غرض مطرح نمى شود، مگر آن كه بود آن از نبودش براى فاعل بهتر باشد، و اين همان استكمال فاعل به وسيله غرض و غايت است.[1]

پاسخ

در اين استدلال غرض فاعل و غايت فعل به يكديگر اشتباه شده اند، آنچه كه مايه استكمال فاعل است، صورت نخست است، نه صورت دوم; كسانى كه مى گويند فعل الهى از غرض وغايت جدا نيست، مقصودشان همان صورت دوم است، و اينكه خدا بالذات غنى و بى نياز است، با غرضى كه به فاعل باز مى گردد، سازگار نيست، نه با غايت فعل، وغايت فعل، كار را از