دست آورد، ورق زدن اوراق تاريخ و بررسى زندگى اقوام پيشين با تمدن هايى كه بر او گذشته وسيله مطمئنى براى شناسايى ريشه هاى عميق مذهب در قلوب انسان هاى فردى و زندگى انسان هاى اجتماعى است.

بشر در طول زندگى چند هزار ساله و در خلال اين تمدن هاى گوناگون، ده ها راه و روش براى خود برگزيده، سپس با همه آن ها وداع كرده و از زندگى خود حذف كرده است.

بشر، پيوسته نوخواه و نو جو بوده و خاصيت تغيير و تحول پذيرى داشته است و بر اثر عوامل طبيعى و شرايط محيطى و نژادى، صدها رفورم و دگرگونى در زندگى خود ايجاد نموده و امورى را كه روزگارى آن را به سر حد جان دوست مى داشت، از قاموس زندگى حذف كرده است.

امّا در اين ميان تنها يك مسئله باقى بوده كه در حفظ و صيانت آن بلكه پرورش و گسترش آن، پيوسته كوشا بوده است و آن مسئله دين و توجه به فراسوى ماده است كه هيچ گاه ازاين توجه خسته نگرديده و از آن روگردان نشده است.

اين قدمت و اصالت، حاكى از آن است كه توجه به دين و مذهب يكى از عناصر تشكيل دهنده ذات او بوده و از غرايز بنيادى و خواسته هاى روحى و روانى او است كه پيوسته با او همراه بوده و روح«رفورم» و نوجويى به آن راه نيافته است.

ويل دورانت مورخ معاصر مى نويسد:

«درست است كه بعضى از ملت هاى ابتدايى ظاهراً هيچ گونه دينى نداشته اند; يعنى از كوتوله هاى آفريقايى هيچ نوع عبادت و شعاير دينى ندارند... امّا اين جزء حالت نادر است و اين اعتقاد كهن كه دين نمودى است كه عموم افراد بشر را شامل مى شود،