آفريدگارى مى گردد كه تنظيم كننده اين جهان و پديد آرنده اين اسباب و مسببات است و تمام مظاهر هستى از علل و معلولات طبيعى از او الهام گرفته و طبق مشيت و اراده او انجام وظيفه مى كنند; او هر چه را كه اراده كند با آفريدن علت مادى آن، به آن جامه عمل مى پوشاند و هرگز منافات ندارد كه مدبر جهان خدا باشد و در عين حال، عوامل طبيعى نيز در تدبير جهان به فرمان خدا مؤثر گردند; زيرا عوامل طبيعى، فعل خدا و وسيله اى هستند كه به امر خدا كار مى كنند. هرگاه كسى آشنايى مختصرى با قرآن داشته باشد، مى داند كه قرآن گاهى پديده اى را به خدا نسبت مى دهد و در جاى ديگر همان «پديده» را به فرشتگان كه مأموران خدايند، منسوب مى داند; مثلاً در جايى مى فرمايد:

(اللّهُ يَتَوَفَّى الأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا...).[1]

«خدا جان ها را موقع مرگ اخذ مى كند و مى گيرد».

در اين آيه، گيرنده جان را ـ كه خود پديده اى است ـ فعل خود خدا دانسته و به او نسبت داده و در آيه ديگر، همين پديده را به فرشتگان نسبت داده است. چنان كه مى فرمايد:

(قُلْ يَتَوفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُكِّلَ بِكُم...).[2]

«بگو: شما را فرشته مرگ كه مأمور گرفتن جان هاى شماست مى ميراند».

اين نوع اختلاف در نسبت،در قرآن مجيد فراوان است و راه جمع آن، همان است كه بيان گرديد. در حقيقت مجموع نظامات گيتى، با تمام علل و معاليل خود، فعل خدا و مظهر اراده حكيمانه اوست.