اقتصادى در درون جامعه مايه انفجار بوده و روزى خود جامعه بى آنكه انقلابى راتدارك ببينيم، به صورت جهشى از مرحله اى به مرحله ديگر منقلب مى شود. ولى انقلاب روسيه، با وجود ظاهر ماركسيستى خويش، بر تمام اين انديشه ها خط بطلان كشيد، و اختيار لنينى جاى خود را به جبر ماركسى داد. اگرماركس از جهش ناگهانى پرولترى به عنوان مظهر حركت تاريخ دم مى زد، لنين و پس از وى استالين لزوم يك كوشش فورى و سازمان يافته را براى ايجاد شعور سوسياليستى در جنبش كارگرى، شديداً مورد توجه وتأكيد قرار داده اند.

جبر ماركس ; كه حركت جامعه را يك حركت صد در صد طبيعى و قهرى مى داند، بى آنكه به دعوت كارگران به جنبش و انقلاب نيازى باشد ـ مبدل به اقدامات سياسى شد، و تبليغات ماركسيستى به اشكال گوناگون، انقلاب جبرى را به قيام اختيارى مبدل ساخت.

سرانجام مكتبى كه اساساً جنبه اقتصادى داشته و فلسفه آن نيز مقدمتاً اقتصادى بود، رنگ سياسى به خود گرفت و انقلابها همگى به صورت مداخله عوامل خارجى و تدارك ديده در آمد و در نتيجه ماركسيستها را به دو گروه «تجديد نظر طلب و تعديل كننده مكتب» كه در رأس آنها لنين و پس از آنها استالين قرار داشت، و «متعصب و غير منعطف» كه در رأس آنها «تروتسكى» بود تقسيم كرد وعملاً ماركسيسم بكلى مسخ و دگرگون گرديد و از آن جز پوسته اى باقى نماند.

پايان بحث از اصل چهارم ديالك تيك