پيشگفتار

از نيمه قرن نخست هجرى، دو جريان فكرى در ميان مسلمانان پديد آمد، يكى جريان تعبّد به ظواهر و پيروى از نصوص كتاب و سنت بدون آنكه پيرامون محتويات آن تفكر شود، و ديگرى مسأله عقل گرائى و همسو قرار دادن عقل با شرع و بهره گيرى از قرآن و حديث به كمك داورى هاى عقل و خرد.

طرفداران جريان فكرى نخست اهل حديث بودند كه بيشتر نبض جامعه را بدست داشتند و حكومت هاى وقت از آنها بيشتر پشتيبانى مى كردند، در حالى كه مروّجان جريان دوّم، گروه زبده اى از اهل فكر و دانش بودند كه به خود اجازه نمى دادند نقل، منهاى عقل تفسير شود در اين كشمكش مكتبهايى پديد آمد كه براى خود، سرگذشت و داستانى دارند قسمت اعظم اين مكاتب، يك نوع ارتجاع و واپس گرايى بود و به خاطر همين ويژگى چندان ديرى نپاييدند و به فناء و نابودى محكوم گشتند مانند: مرجئه، جهميّه، كراميّه، ظاهريّه، و ولى جريان پرورش عقل، و همسو ساختن آن با شرع يك مكتب اصيل فطرى است كه هرگز نمى توان آن را ناديده گرفت هم چنان كه گذشت زمان نيز نتوانست آن را نابود سازد.

درست است معتزله يكى از پيشوايان اين طرز تفكّر بودند و اين گروه به تدريج به تحليل رفته و در صده هاى اخير كسى از آنان باقى نماند ولى محكوميّت آنان به خاطر اصل عقل گرايى نبود بلكه به خاطر تندى روى آنان در طرفدارى از خرد بود تا