حق اين است كه بايد گفت: هر دو گروه در وادى افراط وتفريط گام نهادهاندوبا نظر جامع به مسئله ننگريسته اند. اشاعره به دنبال حفظ توحيد در خالقيت آن هم به آن معناى افراطى وغير صحيح، گسترش اراده را استحكام بخشيدهاند ومعتزله براى حفظ اصل عدل، افعال بشر را از قلمرو اراده او بيرون دانسته وديگر فكر نكرده اند كه نتيجه چنين مسئله اى شرك ودو گانه پرستى است، زيرا در نتيجه، بشر در قلمرو فعل خود استقلال داشته وفعل او مربوط به خدا نبوده واو در آفرينش فعل خويش، خالق مستقل ومريد مستقل است. چه شركى روشن تر از اين؟! اگر بت پرستان عصر جاهلى، خدايان محدودى را شريك خدا مى دانستند، در مكتب اينان ، به تعداد افراد انسان خدا وجود دارد!

اكنون بايد با توجه به همه اصول وجوانب، عموميّت اراده را به نحو عموميت خلقت تفسير كرد، هر چند توضيحى كه درباره عموميت خلقت داده شد ما را از بحث مجدد بى نياز مى سازد.

تفسير صحيح عموميّت اراده

شكي نيست كه يكى از مراتب توحيد، توحيد در خالقيت است وعقل وخرد وصريح قرآن، بر آن گواهى مى دهد وانكار اين اصل، جز شرك، نتيجه ديگرى ندارد. كسانى كه فعل انسان را از قلمرو خالقيت حق بيرون مى سازند، به يك نوع شرك دچار شده اند وبراى حفظ اصل عدل، اصل برترى را منكر شده اند. ولى همان طورى كه يادآور شديم، معنى توحيد در خالقيت اين نيست كه خدا فاعل مباشرى همه پديده هاى امكانى است، بلكه مفاد آن، اين است كه مجموع هستى امكانى به صورت، اسباب ومسبّبات، در يكديگر موءثر بوده وهر حلقه اى، رابط براى پيدا شدن حلقه ديگر است، ودر عين، حال همه حلقات وسلسله ها به حق