مطلب (علم، معلوم را از قلمرو قدرت فاعل آن بيرون نمى كند) همان است كه در تحليل فلسفى خود يادآور شديم و آن اين كه:

آموزگار تنها به قبولى يا مردودى دانش آموز علم ندارد، بلكه به سعى و تلاش آزادانه يا سستى و تنبلى برخاسته از اختيار او نيز، آگاه است.

مبالغه گويى فخر رازى

از مطالب گذشته معلوم شد كه ادعاى فخر رازى در اين باره كه اگر همه خردمندان عالم دور هم جمع شوند نخواهند توانست بر استدلال او با علم ازلى بر جبر خرده بگيرند، پايه واساس ندارد و حكماى بزرگ اسلامى به روشنى آن را پاسخ گفته اند حال مى خواهيم نادرستى ادعاى ديگر وى را نيز بيان كنيم و آن اين كه «هشام بن حكم به علم ازلى خدا معتقد نبوده و تنها رهايى از شبهه علم ازلى، پذيرفتن نظريه اوست».

در پاسخ اين مدعا مى گوييم: هشام بن حكم هرگز معتقد به اين انديشه نادرست نبوده است، هرچند در ميان متكلمان اسلامى كسانى چون جهم بن صفوان و هشام بن عمرو بدان گرايش داشته اند و اگر هم هشام بن حكم طرفدار اين انديشه نادرست بوده است مربوط به زمانى است كه از مكتب جهميه پيروى مى كرده است، لكن پس از آن كه به ملاقات با امام صادق (عليه السلام) مفتخر گرديد و به مكتب اهل بيت گرايش بيدا كرد نمى توان قبول كرد كه به اين عقيده نادرست پايبند بوده است، خصوص آن كه موقعيت كلامى او در پيشگاه امام صادق (عليه السلام) به حدى بود كه مورد احترام و عنايت خاص آن حضرت قرار داشت، بنابراين بعيد نيست كه مخالفان وى، او را به اين گفتار متهم