است كه بگوييم خدا عالم است كه فعل به هر صورت، خواه با قدرت و اختيار و خواه بدون آن، انجام مى شود و حال آن كه استدلال حكما كه تفتازانى به آن اشاره كرده است بر اين اساس است كه خدا از ازل مى داند كه فعل انسان با تحقق يافتن علت تامه آن، كه از اجزاى آن اختيار و قدرت او است، واقع مى شود.

5. اكنون كه با تحليل فلسفى اين شبهه آشنا شديم و بر نادرستى استدلال طرفداران نظريه جبريه علم ازلى خدا واقف گرديديم براى آن كه اين مطلب دقيق عقلى و فلسفى براى ذهن هايى كه ورزيدگى كافى در مسائل فلسفى ندارند نيز قابل فهم باشد از يك مثال ساده كمك مى گيريم و معتريم كه مثال با مورد بحث تفاوت يا تفاوتهايى دارد و آن اين كه :

يك آموزگار ورزيده و هوشيار پس از مدتى ميزان استعداد و انضباط و كوشش و تعهد شاگردان را به دست آورده و مى تواند موفقيت يا عدم موفقيت آنان را قبل از امتحان به دست آورد در اين صورت آيا پس از آن كه دانش آموزان كارنامه قبولى يا مردودى خود را دريافت مى كنند اين احتمال كه علم قبلى آموزگار موجب موفقيت يا عدم موفقيت آنها گرديده است در ذهن و خيال كسى راه مى يابد؟ قطعاً پاسخ منفى است و هرگز آگاهى قبلى آموزگار مايه سلب اراده و اختيار آنان نگرديده است ما مى توانيم علم پيشين خدا نسبت به افعال انسانها را به آگاهى قبلى آموزگار نسبت به نتايج كار دانش آموزان تشبيه نماييم زيرا اگر چه علم نامحدود خدا از نظر گستردگى و اصالت، با علم محدود آموزگار قابل مقايسه نيست ولى از جهت اين كه مايه بيرون رفتن معلوم (فعل) از قلمرو قدرت فاعل آن نمى گردد، كاملاً قابل مقايسه است و راز اين