1. مبادى اختيارى و غير اختيارى افعال

فخر رازى كه از متكلمان معروف مكتب اشعرى به شمار مى رود در اين مسأله به شيوه اى خاص انديشيده است وى نخست درباره چگونگى پيدايش كارهاى انسان مى گويد:

اين مسأله شگفت آور است، زيرا وجوه و دلايلى كه هر يك از موافقان و مخالفان مى توانند به آنها تمسك جويند متعارض مى باشند، طرفداران جبر مى گويند ترجيح فعلى بر ترك آن مرجح مى خواهد و آن مرجح از جانب انسان نيست، دليل طرفداران «قدر» اين است كه اگر انسان بر افعال خود توانايى نداشته باشد مدح و ذم و امر و نهى او پسنديده نيست و اين دو دليل از بديهيات مى باشند آنگاه به برخى از دلايل برهانى و خطابى دو طرف اشاره كرده و اضافه مى كند در قرآن نيز آيات بسيارى وجود دارد كه دو گروه توهم نموده اند كه بر نظريه آنها دلالت دارد سپس مى گويد: مذهب ما(اشاعره) بر مذهب گروه مقابل «قدريه» برترى دارد زيرا انكار اصل «مرجح» باب اثبات صانع را مسدود مى كند آنگاه نظريه خود را چنين ابراز مى كند: به نظر ما حق در اين مسأله آن است كه برخى از پيشوايان دين گفته اند كه نه جبر صحيح است و نه تفويض و نظريه صحيح «امر بين امرين» است زيرا «مبادى قريبه» كارهاى انسان در قلمرو قدرت و اراده او قرار دارد و مبادى بعيده آن از قدرت و اراده او بيرون است و او نسبت به آنها عاجز و مضطر مى باشد پس انسان در حقيقت مضطر است و به ظاهر مختار و آزاد مى نمايد مانند قلمى كه در دست نويسنده است.[1]