تفسير صحيح آن) و اين كه اين انديشه دست و پاى انسان را مى بندد و روح ابتكار و خلاقيت را در انسان مى ميراند مورد نكوهش قرار دهند زيرا خود آنان نيز در واقع همين راه را پيموده اند اگر چه تحت پوشش الحاد و ماده گرايى.

اينك برخى از مهمترين عوامل مؤثر در حركت تاريخ را از نظر خوانندگان گرامى مى گذرانيم:

1. نقش غرايز در حركت تاريخ

اگر ماركس يك انسان شناس كامل بود تنها انسان را با عينك اقتصاد نمى نگريست زيرا نيمى از شخصيت انسان را عقل و خرد و نيم ديگر از شخصيت او را غرايز واحساسات تشكيل مى دهد.

آنان كه براى غرايز انسانى و انديشه و فكر او كه واقعيت انسانيت را تشكيل مى دهند اصالت قائلند هرگز نمى توانند كليه خواسته ها و آرمانهاى انسانى از قبيل ادبيات، هنر، مذهب، فلسفه علم را تابع نهاد اقتصاد بدانند و نهاد اقتصاد را متبوع و باقيمانده را تابع معرفى كنند.

اگر انسان را محور تاريخ قرار دهيم و از خواسته هاى درونى او آگاه گرديم هرگز نمى گوييم كه تاريخ، محصول مبارزه طبقاتى است، بلكه مى گوييم مبارزه طبقاتى يكى از عوامل سازنده تاريخ است نه همه آن; ما در اينجا از ميان غرايز انسان، غريزه «كسب قدرت» را يادآور مى شويم:

ميل به كسب قدرت به صورت هاى متنوعى خودنمايى مى كند مانند ميل به كسب قدرت نظامى، ميل به كسب قدرت اقتصادى، ميل به كسب قدرت علمى و هنرى و هر يك از اين ميلها مى تواند در تاريخ فرد و اجتماع كاملاً