از اطلاق كلمه موجد و خالق بر غير خدا پرهيز مى كند و حال آن كه در گذشته دانستيم كه خود قرآن، مسيح را خالق به اذن اللّه مى داند.

آرى تفتازانى[1] از كتاب ارشاد امام الحرمين نظريه ديگرى را نقل كرده است كه درست در نقطه مقابل نظريه اى است كه شهرستانى از او نقل نمود، و اگر هر دو نسبت صحيح باشد بايد بگوييم كه وى در مسأله «خلق افعال» در زندگى علمى خود، دو نظريه متضاد ابراز نموده است.

نظريه محمد عبده[2]

شيخ محمد عبده در رساله توحيدى خود كه آن را در سال 1303 هجرى قمرى در تبعيد به بيروت نگاشته است همان نظريه ابوالمعالى را با بيان خاص خود پرورش داده و در پايان بحث نيز يادى از او نموده است و معترضان به نظريه او را به باد انتقاد گرفته است و فشرده سخن او اين است:«هر انسانى كه از نظر خرد و حواس، هستى خود را درك مى كند بى شك اين را نيز درك مى كند كه او منشأ يك رشته افعال اختيارى است، به گواه اين كه نتايج هر فعلى را با خرد خود سنجيده و اندازه گيرى مى كند، آنگاه با توان و قدرت خود به آن وجود مى بخشد و وظيفه بنده خدا در مقابل نعمت هاى بيكران خدا اين است كه آنها را در جايى مصرف كند كه براى آن آفريده شده است و