نظريه حكماء الهى است و امام الحرمين آن را به صورت يك نظريه كلامى مطرح كرده است، آنگاه بر اساس همان شيوه اشعرى گرى مى گويد: اين سخن درست نيست زيرا بنابراين اصل، رابطه سببيت و مسببيت به فعل بشر اختصاص نداشته بايد در كليه حوادث جهان حكمفرما باشد و تمام پديده هاى جهان را اعم از افعال انسان و غير آن به صورت زنجيره اى معلول اسباب و علل دانست كه منتهى به خدا مى گردد و نتيجه اين سخن آن است كه پديده هاى طبيعى و عالم اجسام برخى در برخى ديگر تأثير كنند در حالى كه محققان حكماء الهى گفته اند: هرگز جسمى از جسم ديگر پديد نمى آيد، زيرا جسم مركب از ماده و صورت است و چون حيثيت ماده، نيستى و فقدان است، لازمه پديد آمدن جسمى از جسم ديگر تأثيرگذارى عدم در وجود مى باشد كه امرى محال است.[1]

ايرادى كه شهرستانى بر امام الحرمين وارد كرده است، بر پايه همان پندارى است كه طرفداران «خلق افعال» در رابطه با اصل «توحيد در خالقيت» عنوان كرده اند كه هرگونه فاعليت و تأثيرى را از غير خدا سلب نموده و قانون «عليت» را از نظام امكانى حذف كرده و اصل «عادة اللّه» را جايگزين آن نموده اند و ما در گذشته نادرستى آن را روشن ساختيم.

بنابراين، اعتقاد به اين كه افعال انسان مستند به قدرت او است مستلزم اين نيست كه او مستقل در تأثير و خودكفا در فاعليت باشد. و نيز پذيرش قانون عليت و رابطه سببيت در پديده هاى مادى و غير مادى عالم هستى هيچ منافاتى با اصل توحيد در خالقيت و اين كه هيچ پديده اى جز با حول و قوه و