7. نظريه امام الحرمين: فعل، معلول دو قدرت طولى است

نظريه كسب در طول قرون، افكار بسيارى از متكلمان اهل سنت را به خود جلب نموده و سرانجام بر گشودن گره جبر موفق نشده اند و هر چه هم دست و پا كرده اند متأسفانه به نتيجه اى نرسيده اند.

در اين ميان آزاد انديشانى از اشاعره در قرن پنجم، و قرن چهاردهم اسلامى دست به ابتكارى زده اند و خود را از چهارچوب فكر اشعرى بيرون آورده و براى افعال انسان طرح ديگرى را ريخته اند و در پيشاپيش اين گروه مى توان در قرن پنجم ابوالمعالى امام الحرمين جوينى را نام برد كه مطابق نقل شهرستانى از نظريه كسب سرباز زده، و به طرح دو قدرت كه در طول يكديگر قرار دارند گرايش كامل نشان داده است و چكيده عبارت وى مطابق نقل شهرستانى چنين است:

«انكار تأثير قدرت و توان انسان چيزى است كه خرد و حسّ منكر آن است و اعتقاد به قدرتى كه فاقد اثر مى باشد نيز با نبودن آن يكسان است، راه صحيح اين است كه كار انسان را به قدرت او نسبت بدهيم امّا نه به معناى ايجاد و آفريدن، زيرا اين لفظ بوى استقلال در آفريدگارى مى دهد، و انسان همان طورى كه قدرت و توان خود را احساس مى كند وابستگى خود به يك قدرت برتر را نيز احساس مى نمايد، فعل او از قدرت او سرچشمه مى گيرد و توان او مستند به سبب ديگرى است و اين اسباب به ترتيب پيش مى روند تا به مسبب الاسباب كه خود آفريننده همه اسباب و مسببات است و مستقل و بى نياز مى باشد، مى رسد.

شهرستانى پس از نقل اين نظريه از امام الحرمين يادآور مى شود كه اين