اصطلاح نفاق نمودار گشت. مسلمانان در مكّه قوّت و كثرت نداشتند و در آغاز راه بودند و از اين رو مبارزه با اسلام نيازمند پنهانكارى و برخورد موزيانه نهانى نبود (ميزان الحكمة، 4/ 3344؛ در مكتب جمعه‌، 3/ 187؛ سيماى نفاق در قرآن‌، 35). عامل شكل‌گيرى جريان نفاق، قدرت و هيبت حكومت حق بود كه نخست در مدينه پديد آمد. با ورود پيامبر 6 به مدينه و حكومت يافتن اسلام، حركت‌هاى پنهانى منافقانه آغاز شدند و در جنگ‌هاى ميان اسلام و كفر بروز و نمودى بيش‌تر يافتند.

قرآن كريم نيز در آياتى پرشمار از توطئه‌ها و دسيسه‌هاى منافقان ياد كرده است (انفاق/ 49؛ آل عمران/ 167؛ حشر/ 17- 11؛ احزاب 12 و 13؛ توبه/ 42، 81، 94، 107 و ...). ريشه نفاق، ستيزه‌جويى با حق و ترس و هراس از قدرت حكومت حقّ است. عواملى ديگر را نيز مى‌توان براى نفاق بر شمرد؛ همانند طمع رسيدن به قدرت و فرصت‌طلبى.

بدين لحاظ مى‌توان انواعى ديگر نيز براى نفاق بازيافت (ر. ك. در مكتب جمعه‌، 3/ 188؛ سيماى نفاق در قرآن‌، 40).

***

نفخ صور: فريادى آسمانى هنگام قيامت‌

«نفخ» به معناى دميدن است و «صور» به معناى شيپور. نفخ صور، نداى آسمانى عظيمى است كه هنگامه قيامت همه آسمان‌ها و زمين را پر مى‌كند و موجودات عالم را مى‌ميراند. بدين سان، جهان پايان مى‌گيرد و آن گاه رستاخيز به پا مى‌شود و موجودات، دوباره زنده مى‌شوند (پيام قرآن‌، 6/ 67). در قرآن، آيات بسيارى از نفخ صور سخن گفته‌اند. بنابر آيات و روايات، دو بار در صور دميده مى‌شود:

يكى در پايان جهان، كه همه خلايق مى‌ميرند و اين، نفخه مرگ است و دوم، در آستانه رستاخيز كه همه مردگان زنده مى‌شوند و اين، نفخه حيات است (الميزان‌، 14/ 293). قرآن كريم در يادكردِ اين دو حادثه، چند تعبير دارد كه از آن جمله است: نفخ صور، صيحه، صاخّه، قارعه و زجره (ياسين/ 51؛ مدّثّر/ 8 و 9؛ قارعه/ 4- 1؛ صافّات/ 191). در برخى روايات آمده است كه سه بار در صور دميده مى‌شود؛ يعنى پيش از دو نفخه مرگ و حيات، نفخه‌اى ديگر است به نام «نفخه فزع».

اين نفخه، هنگامه زلزله عظيم زمين روى مى‌دهد. در رواياتى ديگر، خبر از نفخه‌