مذهب نيز تقسيم مى‌پذيرد و پيروان آن مذهب، با نگاهداشت اصولى مشترك، تيره‌هايى را پديد مى‌آورند كه اين را «انشعاب» گويند (شيعه در اسلام‌، 60).

دانشى كه وضعيّت و حال و مقال و پيشينه مذاهب اسلامى را برمى‌رسد، «علم مذاهب و فِرَق اسلامى» نام دارد. اين دانش، «فرقه» و «مذهب» را به يك معنا مى‌داند و درباره مسائل اعتقادى و فكرى فِرَق و مذاهب، بحث مى‌كند (آشنايى با فرق و مذاهب اسلامى‌، 10).

علل پيدايى مذاهب اسلامى:

1. اختلاف در موضوع خلافت پيامبر اسلام 6؛ 2. تعصّبات قبيله‌اى و خانوادگى؛ 3. برداشت‌هاى نادرست از حقايق و منابع دينى؛ 4. ممانعت برخى كسان و گروه‌ها از نشر و نقل و كتابت احاديث پيامبر 6؛ 5. تأثير باورهاى اديان ديگر؛ همانند بدعت‌هاى دينى يهود، آموزه‌هاى سست مسيحيت و اساطير مجوس؛ 6. آشنايى مسلمانان با فرهنگ و آداب ملل ديگر؛ همچون ايرانيان، روميان و هنديان؛ 7. اجتهاد در برابر نص؛ 8. هوا و هوس و دنياطلبى (بحوث فى الملل و النّحل‌، 1/ 50- 47؛ تاريخ الجدل‌ 81- 76).

پيشينه تاريخى:

ظهور مذاهب كلامى و سياسى اسلامى به قرن نخست هجرى باز مى‌گردد. در آغاز، گروه‌هاى سياسى بودند كه اندك اندك به فرقه‌هاى مذهبى مبدّل گشتند. قديم‌ترين اين فرقه‌ها عبارت‌اند از: عثمانيّه كه خونخواهان عثمان بودند؛ شيعه كه از حضرت علىّ بن ابى‌طالب (ع) پيروى و هواخواهى مى‌كردند؛ خوارج؛ مرجئه. سپس فرقه‌هاى كلامى پديد آمدند؛ مانند قدريّه، معتزله، جبريّه و اشاعره (تاريخ شيعه و فرقه‌هاى اسلام‌، 37). زمان ظهور مذاهب فقهى را بايد در نيمه دوم قرن دوم و اوايل قرن سوم پى‌جست؛ زمانى كه اواخر روزگار تابعين و آغاز روزگار نسل بعدى به شمار است.

در اين دوره، اختلافات فراوان فقهى رخ نمود و پيامد آن، مذاهب فقهى نمودار شدند و فقهاى مكتب رأى و مكتب حديث ظهور يافتند. اين فقيهان به مرجعيّت فقهى رسيدند و مسائل فقهى پيروان خويش را پاسخ مى‌گفتند. تا قرن چهارم تنها چند مذهب فقهى بر جاى ماند و ديگر مذاهب از ميان رفتند. مذاهب بر جاى مانده عبارت‌اند از: اماميّه، حنفيّه، مالكيّه، شافعيّه و حنبليّه (همبستگى اديان و