شاهد اعمال آدمى است، شكّى نيست؛ امّا پيامبران و اوصياى آنان (ع) چگونه اعمال همه انسان‌ها را در دنيا نظاره مى‌كنند؟ آنان از گذر ولايت باطنى و علم الهى بدين كار توفيق مى‌يابند (توبه/ 105)؛ چنان كه در روايات آمده است اعمال همه بندگان هر هفته بر امام زمان (ع) عرضه مى‌شود. او بدين وسيله از آنچه مردم كرده‌اند، آگاه مى‌شود (الاصول من الكافى‌، 1711). از آيات قرآن نيز برمى‌آيد كه همه هستى از گونه‌اى شعور نصيب برده است و اشياى بى‌جان جهان نيز به گونه‌اى شاهد اعمال انسان‌اند و در قيامت از حيات برخوردارند و شهادت مى‌دهند (عنكبوت/ 164).

***

شبهات عدل‌

مراد، واقعيّت‌هايى در جهان است كه با عدل الهى سازگار نمى‌نمايند؛ همانند وجود مرگ، تفاوت‌ها ميان موجودات، فقر و آفت‌ها، مصيبت‌ها، بلاياى طبيعى و مكافات دنيايى. متكلّمان اماميّه از دو منظر بدين شبهه‌ها پاسخ گفته‌اند:

الف. منظر درون‌دينى و ايمان مذهبى:

خداوند، عالم و حكيم و مهربان است و ريشه‌هاى ستمگرى، همانند نادانى، ناتوانى و عقده‌هاى روانى به ساحت ربوبى او راه ندارند و بدين روى انگيزه‌اى براى اينكه خداوند به كسى ستم روا دارد، نمى‌توان يافت. حكمت پاره‌اى از شرور و ناملايمات زندگى دنيايى بر بشر روشن نيست و او را ياراى رسيدن بدان نيست (مجموعه آثار شهيد مطهّرى‌، 1/ 117).

كسانى كه از اين منظر به وقايع جهان مى‌نگرند، خود را با چون و چراهاى مسئله شرور درگير نمى‌كنند و مى‌كوشند تا به حكمت و فلسفه شرور راه يابند.

ب. منظر برون‌دينى و تأمّلات كلامى و فلسفى:

متكلّمان و فيلسوفان از اين منظر پاسخ‌هايى براى شبهه‌ها پيش كشيده‌اند كه مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از:

1. شرور، از سنخ عدم و نيستى‌اند. نابينايى، ناشنوايى، ناتوانى، بيمارى و مانند آن، در حقيقت عبارت‌اند از نبود بينايى و شنوايى و توانمندى و سلامت. نيستى را در نظام علّت و معلول نيازى به علّت نيست و بدين سان، ناچار نيستيم آن را به خداوند نسبت دهيم. هر چند ريشه اين‌