اِلْبَسان‌ ، شهري‌ مسلمان‌نشين‌ در كشور آلبانى‌ . اين‌ نام‌ در مآخذ اروپايى‌ به‌صورت‌ اِلْبَسانى‌ نيز آمده‌ است‌ I/383) , 3 .(BSEاوليا چلبى‌ آن‌ را به‌ صورت‌ البصان‌ نوشته‌ است‌ (8/716)، ولى‌ در بيشتر مآخذ عثمانى‌ نام‌ مذكور به‌ صورت‌ ايل‌ بصان‌ (ايلبصان‌) آمده‌ است‌ (عاشق‌ پاشازاده‌، 169؛ كمال‌ پاشازاده‌، 7/274؛ لطفى‌ پاشا، 187؛ سعدالدين‌، 1/510؛ پچوي‌، 1/134؛ قره‌ چلبى‌زاده‌، 379). نام‌ البسان‌ به‌ معناي‌ قلعه‌اي‌ است‌ كه‌ بر سرزمين‌ اطراف‌ خود اشراف‌ دارد و محافظ آن‌ است‌ ( 2 .(EI
البسان‌ مركز شهرستانى‌ است‌ با عنوان‌ محلى‌ «رتهى‌ البسانيت‌1» ( بريتانيكا، ؛ III/827 3 ، BSEهمانجا). شهرستان‌ البسان‌ در 1990م‌/ 1369ش‌، 481 ،1كم 2مساحت‌ و 676 ،248نفرجمعيت‌داشته‌ است‌ («سالنامه‌...2»، 547 ).جمعيت‌شهر طبق‌ آمار1983م‌ بيش‌ از 70 هزار نفر بوده‌ است‌ («فرهنگ‌...3»، .(1554 البسان‌ در منطقةمركزي‌ آلبانى‌، جنوب‌ شهر تيرانا بر ساحل‌ رود اِشكومبى‌ (اِشكومبينى‌) واقع‌ است‌ («دائرة المعارف‌...4»، ؛ XIV/505 XXX/151 , كه‌ بطلميوس‌ آن‌ را به‌ صورت‌ اِسكامپيس‌ (نك: پاولى‌، نوشته‌ است‌. شهر در محل‌ باستانى‌ اسكامپيس‌ در ويا اگناتيا5 قرار گرفته‌، و داراي‌ موقعيتى‌ سوق‌الجيشى‌است‌ و بر درةحاصل‌خيزاشكومبى‌اشراف‌دارد ( 2 .(EIاوليا چلبى‌ از قول‌ مورخان‌ رومى‌ احداث‌ اين‌ شهر قديمى‌ را مربوط به‌ سلاطين‌ مقدونيه‌ و فيليپ‌ و اسكندر دانسته‌ است‌ (همانجا). اسكامپيس‌ در سدة 10م‌ توسط بلغارها منهدم‌ شد، ولى‌ در 1567م‌/ 975ق‌ البسان‌ در محل‌ شهر باستانى‌ اسكامپيس‌ از نو بنا گرديد («دائرة المعارف‌»، همانجا؛ ميدان‌ لاروس‌، .(IV/153
البسان‌ در فاصلة 19 مايلى‌ درياي‌ آدرياتيك‌ و در 41 و 6 عرض‌ شمالى‌ و 20 و 6 طول‌ شرقى‌ قرار گرفته‌ است‌ ( 2 ؛ EIبستانى‌، 4/791).
در سدة 9ق‌/15م‌ اسكندربيك‌ كه‌ از اردوي‌ عثمانى‌ گريخته‌، دست‌ به‌ عصيان‌ زده‌ بود، كرويا (قزلجه‌ حصار) را مركز خود قرار داد. در سالهاي‌ 851ق‌/1447م‌، 853ق‌/1449م‌ و 854ق‌/1450م‌ سلطان‌ مراد دوم‌ 3 بار با اسكندربيك‌ پيكار كرد و شهر كرويا را به‌ محاصره‌ گرفت‌، ولى‌ طرفى‌ نبست‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، .(II/61-64 در 870ق‌/1466م‌ سلطان‌ محمدفاتح‌ پادشاه‌ عثمانى‌ با سپاهى‌ گران‌ كه‌ شمار آن‌ را 150 هزار نوشته‌اند، به‌ سرزمين‌ آلبانى‌ لشكر كشيد و خرابه‌هاي‌ والنه‌ را كه‌ از شهرهاي‌ قديمى‌ والينينها6 و نزديك‌ رود اشكومبى‌ بود، به‌ صورت‌ دژي‌ استوار درآورد و آن‌ را البسان‌ ناميد كه‌ به‌ صورت‌ پايگاه‌ سپاه‌ عثمانى‌ در پيكار با نيروهاي‌ اسكندربيك‌ درآمد (همو، ؛ II/69 2 ؛ EIلطفى‌پاشا، 186-187). دربارة تاريخ‌ اين‌ واقعه‌ اختلاف‌نظر وجود دارد. عاشق‌ پاشازاده‌(ص‌ 169)و لطفى‌پاشا(ص‌ 186)آن‌را سال‌870ق‌/1466م‌، مؤلف‌ تاج‌ التواريخ‌ (سعدالدين‌، 1/509 -510) و قره‌ چلبى‌زاده‌ (ص‌ 379) سال‌ 871ق‌/1467م‌ نوشته‌اند. اوزون‌ چارشيلى‌ مدعى‌ است‌ كه‌ به‌ موجب‌ قراين‌، قلعة البسان‌ در نخستين‌ سفر جنگى‌ سلطان‌ محمد فاتح‌ در تابستان‌ يا پاييز 869ق‌/1465م‌ ساخته‌ شده‌ است‌ (همانجا، حاشية .(1
البسان‌ابتدا به‌صورت‌بخشى‌ از سنجق‌اوخري‌اداره‌ مى‌شد( 2 )، EIولى‌ حدود سال‌ 884ق‌/1479م‌ به‌ صورت‌ سنجق‌ (ولايت‌) جداگانه‌ درآمد و محمدبيك‌ نخستين‌بار به‌ سنجق‌ بيكى‌ آن‌ منصوب‌ گرديد («دائرة المعارف‌»، همانجا). اوليا چلبى‌ به‌ نقل‌ از سليمان‌ خان‌ البسان‌ را مركز سنجق‌ نوشته‌ است‌ (8/717- 718). با ادغام‌ مناطق‌ شمالى‌ آلبانى‌ و نيز سواحل‌ درياي‌ آدرياتيك‌ به‌ عنوان‌ بخشى‌ از سرزمين‌ دولت‌ امپراتوري‌ عثمانى‌، قلعة البسان‌ به‌ سرعت‌ اهميت‌ نظامى‌ خود را از دست‌ داد و در 1248ق‌/1832م‌ توسط رشيدپاشا ويران‌ گرديد. بقاياي‌ اين‌ ويرانه‌ نيز در جريان‌ زمين‌ لرزة 1338ق‌/1920م‌ منهدم‌ شد. اكنون‌ تنها بخش‌ پيشين‌ قلعه‌ باقى‌ مانده‌ است‌، ولى‌ شهر البسان‌ تاكنون‌ نيز موقعيت‌ خود را از دست‌ نداده‌، و به‌ صورت‌ مركزي‌ مسلمان‌نشين‌ و تجاري‌ باقى‌ مانده‌ است‌ ( 2 .(EIالبسان‌ يكى‌ از مراكز ارتباطى‌ و صنعتى‌ آلبانى‌ است‌. از توليدات‌ البسان‌ مى‌توان‌ به‌ كارخانه‌هاي‌ توليد روغن‌ زيتون‌، كنسروسازي‌، تهية توتون‌، كارخانه‌هاي‌ فلزكاري‌ و چوب‌بري‌ و تهية مبل‌ اشاره‌ كرد XXX/151) , 3 .(BSE
اوليا چلبى‌ به‌ توصيف‌ شهر بزرگ‌ و قديمى‌ البسان‌ پرداخته‌، آن‌ را عروس‌ زيباي‌ جهان‌ ناميده‌ است‌. وي‌ از وجود 18 محلة مسلمان‌نشين‌ و 10 محلة رومى‌، لاتينى‌ و آلبانيايى‌نشين‌، 46 مسجد از جمله‌ مسجد ابوالفتح‌ سلطان‌ محمدخان‌ غازي‌، مسجد سنان‌ پاشا و وجود كتيبه‌هايى‌ به‌ خط و زبانهاي‌ رومى‌، عربى‌ و پارسى‌ (عجمى‌) اشاره‌ كرده‌ است‌. وي‌ از مدرسة طلاب‌ علوم‌ دينى‌، دارالحديث‌، دارالتفسير و دارالقراء در شهر البسان‌ سخن‌ گفته‌ است‌. به‌ نوشتة او شهر داراي‌ 11 خانقاه‌، 3 نوانخانه‌، و 900 سوق‌ سلطانى‌ (دكان‌ و بازارچه‌) بوده‌ است‌. در روزهاي‌ جمعه‌ بازاري‌ در شهر البسان‌ تشكيل‌ مى‌شد كه‌ مردم‌ از هر سو در آن‌ گرد مى‌آمدند و كالاهاي‌ فراوان‌ عرضه‌ مى‌كردند (8/720- 723). در اطراف‌ قلعة شهر 150 ،1خانه‌ به‌ صورت‌ پراكنده‌ وجود داشت‌ («دائرة المعارف‌»، .(XIV/505-506
مآخذ: اوليا چلبى‌، محمد، سياحت‌نامه‌، استانبول‌، 1928م‌؛ بستانى‌، بطرس‌، دائرة المعارف‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ پچوي‌، ابراهيم‌، تاريخ‌، استانبول‌، 1283ق‌؛ سعدالدين‌، محمد، تاج‌ التواريخ‌، استانبول‌، 1279ق‌؛ عاشق‌ پاشازاده‌، درويش‌ احمد، تواريخ‌ آل‌ عثمان‌، استانبول‌، 1332ق‌؛ قره‌ چلبى‌زاده‌، عبدالعزيز، روضة الابرار المبين‌ بحقائق‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالوهاب‌ طاغستانلى‌، بولاق‌، 1248ق‌؛ كمال‌ پاشازاده‌، احمد، تواريخ‌ آل‌ عثمان‌، به‌كوشش‌ شرف‌الدين‌ توران‌، آنكارا، 1954م‌؛ لطفى‌ پاشا، تواريخ‌ آل‌عثمان‌، استانبول‌، 1341ق‌؛ نيز:
Britannica, 1978; Britannica Book of the Year (1995); BSE 3 ; EI 2 ; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; Pauly; Sovetski o entsiklo- pedicheski o slovar, Moscow, 1987; T O rk ansiklopedisi, Ankara, 1966; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o tarihi, Ankara, 1983.
عنايت‌الله‌ رضا