اِقْليم‌ُ التُّفّاح‌، ناحيه‌اي‌ در جنوب‌ لبنان‌. اقليم‌ التفاح‌ درگذشته‌ از نواحى‌ جبل‌ عامل‌ يا بلاد بشاره‌ به‌ شمار مى‌آمد كه‌ خود به‌ دو ناحيه‌ تقسيم‌ مى‌شد: بشارة جنوبى‌ و بشارة شمالى‌. اقليم‌ التفاح‌ از لحاظ اداري‌ - سياسى‌ يكى‌ از بخشهاي‌ سه‌گانة بشارة شمالى‌ بود (سويد، 1/34، 36). رودخانة ليطانى‌ با 144 كم طول‌، به‌ عنوان‌ بزرگ‌ترين‌ رودخانة لبنان‌ ( بريتانيكا، ماكرو، )، X/765 مرز جنوبى‌ اين‌ ناحيه‌ و رود الاولى‌ حدّ شمالى‌ آن‌ را تشكيل‌ مى‌داد (سويد، همانجا).
ساختار زمين‌ اين‌ ناحيه‌ از تشكيلات‌ كرتاسه‌ است‌: بخش‌ غربى‌ شامل‌ رسوبات‌ كرتاسة بالايى‌ و بخشهاي‌ مركزي‌ و شرقى‌ از كرتاسة ميانى‌ است‌، حال‌ آنكه‌ بخشهايى‌ از قسمتهاي‌ مركزي‌ از دورة كرتاسة زيرين‌ است‌ (ابوالعينين‌، 142، نقشه‌، نيز 160-161، 304- 305). اين‌ ناحيه‌ داراي‌ آب‌ و هوايى‌ مساعد و آب‌ شيرين‌ و كافى‌ است‌ (امين‌، 1/218).
تاريخ‌ اقليم‌الفتاح‌ همانند تمامى‌ منطقة جبل‌ عامل‌ به‌ سبب‌ نبود منابع‌ اطلاعاتى‌ كافى‌، چندان‌ روشن‌ نيست‌ (سويد، 1/37). اقليم‌ التفاح‌ همچون‌ ديگر نواحى‌ جبل‌ عامل‌، زيستگاههاي‌ شيعيان‌ در لبنان‌ است‌ (نورتن‌، كه‌ در دورة عثمانى‌ پيوسته‌ به‌ دنبال‌ استقلال‌ و خودمختاري‌ بوده‌اند، چنانكه‌ در 1110ق‌/1698م‌ شيخ‌ مشرف‌ بن‌ على‌ الصغير، حاكم‌ بلاد بشاره‌، از اطاعت‌ ارسلان‌ پاشا، حاكم‌ صيدا، سرباز زد. ارسلان‌ پاشا، بشير شهابى‌، معروف‌ به‌ بشير اول‌ را مأمور سركوب‌ او كرد. بشير در همان‌ سال‌ به‌ جنگ‌ وي‌ شتافت‌ و او را دستگير كرد و نزد ارسلان‌ پاشا فرستاد (هشى‌، 87 - 88؛ ابوصالح‌، 43-44؛ اسماعيل‌، 1/308).
در زمان‌ حكومت‌ سعدالدين‌ پاشا در صيدا (1156-1160ق‌/1743- 1747م‌) كه‌ امير ملحم‌ شهابى‌ اقليم‌ التفاح‌ را در دست‌ داشت‌، شيعيان‌ ناحيه‌ بر سلطان‌ شوريدند و از پرداخت‌ ماليات‌ سرباز زدند (ابوصالح‌، 61؛ نيز نك: سويد، 2/65 -67). همچنين‌ در 1257ق‌/1841م‌ بين‌ دروزيها و مارونيها در جبل‌ عامل‌ برخوردهايى‌ درگرفت‌ و سلطان‌ عبدالمجيد در 1260ق‌/1844م‌ اين‌ منطقه‌ را به‌ دو بخش‌ تقسيم‌ نمود (بستانى‌، 1/48؛ نيز نك: ابكاريوس‌، 84). تا سدة 13ق‌ ساكنان‌ جِزّين‌ - مركز ناحيه‌اي‌ كه‌ اقليم‌ التفاح‌ نيز جزئى‌ از آن‌ به‌ شمار مى‌آمد - همگى‌ شيعه‌ بودند، اما به‌ سبب‌ ظلم‌ و جور حاكمان‌ جبل‌ لبنان‌ از آنجا مهاجرت‌ كردند و به‌ شهرهاي‌ ديگر رفتند، تا جايى‌ كه‌ امروزه‌ جمعيت‌ اين‌ شهر تماماً مسيحى‌ (مارونى‌) هستند (امين‌، همانجا).
از نيمة دوم‌ سدة 19م‌، با فراگير شدن‌ جنبشهاي‌ آزادي‌خواهانه‌، مردمان‌ جبل‌ عامل‌ نيز به‌ پا خاستند، تا اينكه‌ پس‌ از افول‌ حكومت‌ عثمانى‌ در 1918م‌/1297ش‌، اين‌ منطقه‌ همراه‌ با نواحى‌ تابعه‌، در 1920م‌/1299ش‌ رسماً جزئى‌ از كشور لبنان‌ شد (سويد، 1/39). به‌ اين‌ ترتيب‌، در پايان‌ سلطة عثمانى‌ (1516- 1918م‌) ( ماير، )، XV/39 اقليم‌ التفاح‌ يكى‌ از بخشهاي‌ (مديريه‌) دوگانة شهرستان‌ (قضاء) جزين‌ كه‌ ساكنان‌ آن‌ غالباً مارونى‌ بودند (بستانى‌، 1/50)، به‌ شمار مى‌آمد. اين‌ بخش‌ در آن‌ زمان‌ داراي‌ 42 آبادي‌ بود (همو، 1/54 -71) كه‌ از جملة آنها هلاليه‌، براميه‌، برتى‌، شواليق‌، مجيدل‌ و صالحيه‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد (اسود، 51؛ نيز نك: سويد، 1/36). حاكمان‌ اين‌ بخش‌ در آن‌ زمان‌ از آل‌منكر بودند.
امروزه‌ اقليم‌ التفاح‌ يكى‌ از نواحى‌ شهرستان‌ صيدا از استان‌ «لبنان‌ جنوبى‌» است‌ (همانجا) كه‌ همراه‌ با اقليم‌ الشومر يك‌ حوزة اداري‌ (بخش‌) (امين‌، 1/196) و با بخش‌ شقيف‌، ناحية جباع‌ را تشكيل‌ مى‌دهد (سويد، همانجا). بر اين‌ مبنا، بخش‌ اقليم‌ التفاح‌ - شومر از جنوب‌ به‌ جبل‌ الريحان‌، از غرب‌ به‌ درياي‌ مديترانه‌، از شمال‌ به‌ ناحية جزين‌ و اقليم‌ الخروب‌، و از شرق‌ به‌ ناحية حاصبيا محدود مى‌شود (فوشه‌، 128، نقشه‌). از سوي‌ ديگر، بسياري‌ از آباديهايى‌ كه‌ پيش‌ از اين‌ جزو بخش‌ اقليم‌ التفاح‌ به‌ شمار مى‌آمدند، در تقسيمات‌ اخير به‌ شهرستان‌ جزين‌ منضم‌ شده‌اند كه‌ آباديهاي‌ مجيدل‌، كفرفالوس‌، لبعا و وادي‌ الليمون‌ از آن‌ جمله‌اند (موسوي‌، 443-444؛ نيز نك: اسود، همانجا).
در حال‌ حاضر، ساكنان‌ اقليم‌ التفاح‌ بيشتر شيعه‌ مذهب‌ هستند كه‌ در ميان‌ آنها مسيحيان‌ (مارونى‌) و دروزيها نيز زندگى‌ مى‌كنند (سمك‌، 154). اين‌ محدوده‌ به‌ عنوان‌ كانون‌ اصلى‌ تشيع‌ در لبنان‌، شامل‌ آباديهايى‌ است‌ كه‌ بيشتر در دره‌ها و دامنه‌ها قرار دارند و ساكنان‌ آنها از طريق‌ زراعت‌ گذران‌ مى‌كنند (نورتن‌، همانجا). از اين‌رو، در اين‌ آباديها هنوز مالكيتهاي‌ خرد و متوسط زراعى‌ غلبه‌ دارد و فعاليت‌ كشاورزي‌، بدون‌ بهره‌گيري‌ از نهاده‌هاي‌ متنوع‌ توليدي‌، به‌ شكل‌ گسترده‌ صورت‌ مى‌گيرد؛ عمده‌ترين‌ محصولات‌ اين‌ منطقه‌ غلات‌ و ميوه‌ (سيب‌) است‌ ( بروكهاوس‌، XI/409 و نقشه‌). آباديهاي‌ مهم‌ اقليم‌ التفاح‌ شامل‌ ميه‌ و ميه‌ (550 ،7نفر)، مغدوشه‌ (551 ،7نفر)، مجدليون‌ (855 ،2نفر) و براميه‌ (580 ،1نفر)است‌ (بستانى‌، 1/54 -71؛ موسوي‌، 435، 437).
اقليم‌ التفاح‌ به‌ عنوان‌ جزئى‌ از ناحية صيدا كه‌ از كانونهاي‌ اصلى‌ مقاومت‌ به‌ شمار مى‌رود (قصير، 25 )، بخشى‌ از جنوب‌ لبنان‌ است‌ كه‌ در سالهاي‌ اخير پيوسته‌ موردهجوم‌ نيروهاي‌ اسرائيلى‌ قرار گرفته‌ است‌ (شراره‌، 54، 74، 92؛ عزمى‌، 31، 34-36؛ ديب‌، 148، 459)؛ به‌ عنوان‌ نمونه‌، در 1993م‌/1372ش‌ نيروهاي‌ اسرائيلى‌ چند روز پياپى‌ از هوا و دريا به‌ اين‌ ناحيه‌، به‌ ويژه‌ اطراف‌ اردوگاه‌ ميه‌ و ميه‌ در كنار ساير نواحى‌ «لبنان‌ جنوبى‌» حمله‌ كردند، تا جايى‌ كه‌ در اين‌مدت‌، در كل‌ منطقه‌،
نماي‌ مدخل‌ مسجد الاقمر
16 شهر و بسياري‌ از آباديها به‌ اجبار از جمعيت‌ خالى‌ شدند (شراره‌، 73-74، 97، 107، 115). در اين‌ عمليات‌ تنها در روز نخست‌ حدود 700 بمب‌ در منطقه‌ فرو ريخته‌ شد كه‌ بر اثر آن‌ به‌ ويژه‌ بخش‌ اقليم‌ التفاح‌ و نبطيه‌ ساعتها در آتش‌ مى‌سوخت‌ (همو، 73). علاوه‌ بر اين‌ در 1990م‌/1369ش‌ بخش‌ اقليم‌ التفاح‌ صحنة درگيريهاي‌ هواداران‌ جنبش‌ امل‌ و نيروهاي‌ حزب‌الله‌ بود (هانف‌، 736) كه‌ سرانجام‌ اين‌ درگيريها با وساطت‌ سوريه‌ و ايران‌ خاتمه‌ يافت‌ (همو، 749؛ نيز نك: «قوة فصل‌...»، 133).
مآخذ: ابكاريوس‌، اسكندر، نوادر الزمان‌، لندن‌، 1987م‌؛ ابوصالح‌، عباس‌، التاريخ‌ السياسى‌ للامارة الشهابية فى‌ جبل‌ لبنان‌، بيروت‌، 1984م‌؛ ابوالعينين‌، حسن‌ احمد، لبنان‌، دراسة فى‌ الجغرافيا الطبيعية، بيروت‌، 1980م‌؛ اسماعيل‌، عادل‌، لبنان‌ فى‌ تاريخه‌ و تراثه‌، بيروت‌، 1993م‌؛ اسود، عزتلو ابراهيم‌، دليل‌ لبنان‌، بعبدا، 1906م‌؛ امين‌، محسن‌، خطط جبل‌ عامل‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ امين‌، بيروت‌، 1961م‌؛ بستانى‌، فؤاد افرام‌، لبنان‌، بيروت‌، 1969م‌؛ ديب‌، يوسف‌، اليوميات‌ اللبنانية، بيروت‌، 1986م‌؛ سمك‌، عبدالكريم‌ ابراهيم‌، حواشى‌ بر نوادرالزمان‌ (نك: هم ، ابكاريوس‌)؛ سويد، ياسين‌، التاريخ‌ العسكري‌ للمقاطعات‌ اللبنانية فى‌ عهد الامارتين‌، بيروت‌، 1980م‌؛ شراره‌، بلال‌، العودة الى‌ سوريا، بيروت‌، 1995م‌؛ عزمى‌، محمود، «اجتياح‌ لبنان‌ و نظرية الحرب‌ المحدودة»، شؤون‌ الاوسط، بيروت‌، 1992م‌، شم 10؛ فوشه‌، ميشل‌، «جيوبولتيكا الحدود و لبنان‌ الكبير»، ترجمة عفيف‌ عثمان‌، همان‌، 1994م‌، شم 35؛ «قوة فصل‌ فى‌ لبنان‌»، شؤون‌ فلسطينية، بيروت‌، 1990م‌، شم 210؛ موسوي‌، رشاد، جغرافية لبنان‌، بيروت‌، 1983م‌؛ هانف‌، تئودر، لبنان‌، تعايش‌ فى‌ زمن‌ الحرب‌، ترجمة موريس‌ صليبا، پاريس‌، 1993م‌؛ هشى‌، سليم‌ حسن‌، تاريخ‌ الامراء الشهابيين‌، بيروت‌، 1971م‌؛ نيز:
Britannica, 1978; Brockhaus ; Kassir, S., X La R E sistance nationale libanaise n , Revue d' E tudes palestiniennes, 1985, no. 16; Meyer; Norton, A.R., X Lebanon n , The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, New York, 1995.
عباس‌ سعيدي‌