اَفْضَل‌ُالدّين‌ِ خونَجى‌، ابوعبدالله‌محمد بن‌ نام‌آور بن‌عبدالملك‌ (جمادي‌الاول‌ 590 - 5 رمضان‌ 646/مة 1194-22 دسامبر 1248)، دانشمند علوم‌ عقلى‌ ايرانى‌ و قاضى‌ در مصر. برخى‌ از منابع‌ متأخر نام‌ پدر و سال‌ وفات‌ او را به‌ اختلاف‌ آورده‌اند (نك: ابن‌ قنفذ، 320؛ طاش‌كوپري‌زاده‌، 1/275). انتساب‌ او ظاهراً به‌ خونَج‌ (= خونا، خونه‌)، قصبه‌اي‌ در نزديكى‌ زنجان‌ است‌ كه‌ نبايد آن‌ را با خُنج‌، از توابع‌ لارستان‌ در فارس‌، اشتباه‌ گرفت‌ (نك: ابن‌ حوقل‌، 2/333؛ ياقوت‌، 2/499-500؛ حمدالله‌، 66؛ قس‌: فسايى‌، 1/114).
از گزارش‌ ذهبى‌ ( العبر، 3/255) برمى‌آيد كه‌ افضل‌الدين‌ پيش‌ از اقامت‌ در مصر، در ايران‌ به‌ تحصيل‌ علم‌ پرداخته‌ است‌. او افزون‌ بر احاطه‌ به‌ علوم‌ عقلى‌ در فقه‌ نيز دست‌ داشت‌ و خود بر مذهب‌ شافعى‌ بود. چندگاهى‌ در مصر به‌ تدريس‌ در مدارس‌ صالحيه‌ و صلاحيه‌ پرداخت‌ و مدتى‌ نيز قاضى‌القضاتى‌ مصر و توابع‌ آن‌ را عهده‌دار بود (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/120؛ ابوشامه‌، 182؛ سبكى‌، 5/43؛ ذهبى‌، سير...، 23/228). با آنكه‌ از او در مقام‌ قضا به‌ نيكى‌ ياد كرده‌اند (ابوشامه‌، همانجا)، سيوطى‌ از انتصاب‌ او به‌ اين‌ سمت‌ به‌ سختى‌ انتقاد مى‌كند، از آن‌رو كه‌ شخصيت‌ فلسفى‌ او بر فقاهتش‌ غالب‌ بوده‌ است‌ (1/541؛ نيز نك: مقريزي‌، 7/326).
از شاگردان‌ نامدار او مى‌توان‌ از موفق‌الدين‌ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌ ياد كرد كه‌ در 632ق‌/1235م‌ در قاهره‌ به‌ حلقة درس‌ او پيوسته‌، و دانش‌ او را، افزون‌ بر فلسفه‌ و امور دينى‌ در ديگر رشته‌ها نيز استوار يافته‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا). شاگرد ديگر وي‌ عزالدين‌ محمد اربلى‌ در مرثيه‌اي‌ به‌ مناسبت‌ درگذشت‌ استاد، او را به‌ علم‌ و فضيلت‌ ستوده‌ است‌. مرگ‌ افضل‌الدين‌ در قاهره‌ اتفاق‌ افتاد و در گورستان‌ قرافه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (همانجا؛ مقريزي‌، 7/326- 328).
آثار:
1. الجمل‌، در منطق‌ كه‌ با نامهاي‌ الجمل‌ المنطقية ( 2 ، ESCشم يا المختصر نيز از آن‌ ياد مى‌شود. نسخه‌هاي‌ چندي‌ از آن‌ در لندن‌، قاهره‌، الجزاير و مشهد I/838) S, GAL, I/607; و پاريس‌ ( دوسلان‌، شم موجود است‌.
از شرحهاي‌ اين‌ كتاب‌ مى‌توان‌ از اين‌ آثار ياد كرد: 1. شرح‌ ابن‌ واصل‌ حموي‌ (براي‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌، نك: نموي‌، شم 1407 ؛ ، GAL نيز ، GAL,S همانجاها؛ نيز نك: 2 ، ESCشم 647 ,615 )؛ 2. شرح‌ ابن‌ مرزوق‌ تلمسانى‌ (نك: ه د، ابن‌ مرزوق‌، شم 1؛ قس‌: حاجى‌خليفه‌، 2/1986 ، كه‌ ميان‌ مؤلف‌ و شارح‌ الجمل‌ خلط كرده‌ است‌ ؛ نيز نك : 2 ، ESCشم 654 ,614 ؛ دوسلان‌، شم (6 )1396 ؛ قس‌: I/836 S, ؛ GAL, ، GAL همانجا، كه‌ از دو ابن‌ مرزوق‌ و دو شرح‌ جداگانه‌ سخن‌ رفته‌ است‌)؛ 3. حاجى‌ خليفه‌ از شرح‌ ابن‌ استار تدرومى‌ تلمسانى‌ با نام‌ كفاية العمل‌ ياد كرده‌ است‌ (همانجا)؛ 4 و 5. شرحى‌ نيز از محمد بن‌ ابوالعباس‌ حسينى‌، در لندن‌ موجود است‌ ، GAL) همانجا) و شرح‌ ديگري‌ از محمد بن‌ عبدالجبار با نام‌ نظم‌ الجمل‌ (همانجا).
2. الموجز، در منطق‌ كه‌ منابع‌ كهن‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ اثري‌ مستقل‌ ياد كرده‌اند (قس‌: حاجى‌خليفه‌، 2/1901)، اما بروكلمان‌ آن‌ را خلاصه‌اي‌ از الجمل‌ دانسته‌، و به‌ نسخه‌هايى‌ از آن‌ در پاريس‌، كمبريج‌ و فاس‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ I/838) S, .(GAL, بر اين‌ اثر نيز شرحهايى‌ نوشته‌ شده‌ است‌: 1. شرح‌ سراج‌الدين‌ ارموي‌؛ 2. شرح‌ محمد بن‌ احمد شريف‌ تلمسانى‌؛ 3. شرح‌ عيسى‌ بن‌ داوود منطقى‌ با نام‌ الايضاح‌ ؛ 4. شرح‌ فخرالدين‌ ابوالحسين‌ على‌ بن‌ محمد نَبْدي‌ (براي‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ همة شرحها، نك: همانجا).
3. كشف‌ الاسرار عن‌ غوامض‌ الافكار، در منطق‌ با شرح‌ كاتبى‌ قزوينى‌ و حاشية ابن‌ بديع‌ بندهى‌ (حاجى‌ خليفه‌، 2/1486). نسخه‌اي‌ از آن‌ با شرح‌ كاتبى‌ قزوينى‌ در كتابخانة توپكاپى‌سرايى‌ تركيه‌ موجود است‌ ، TS) شم 6783 ؛ نيز نك: 2 ، ESCشم .(667 در برخى‌ منابع‌ موضوع‌ اين‌ كتاب‌ را علوم‌ طبيعى‌ دانسته‌اند (نك: اسنوي‌، 1/502؛ سيوطى‌، همانجا؛ ووستنفلد، .(131 بروكلمان‌ نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر را در مادريد و قاهره‌ ، GAL) همانجا) و شرح‌ كاتبى‌ قزوينى‌ بر آن‌ را در رامپور گزارش‌ كرده‌ است‌ ، GAL,S) همانجا).
4. شرح‌ كليات‌ قانون‌ ابن‌ سينا، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در پاريس‌ شناسايى‌ شده‌ است‌ (نك: دوسلان‌، شم .(2937 به‌ گفتة حاجى‌ خليفه‌ (2/1312) ابن‌ قُف‌ّ در شرح‌ 6 جلدي‌ خود بر كليات‌ قانون‌ ابن‌ سينا، از گفتار افضل‌الدين‌ خونجى‌ و پاسخهاي‌ او بر ايرادات‌ فخرالدين‌ رازي‌ سود برده‌ است‌.
5. مختصر المطالب‌ العالية، در عقايد (براي‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌، نك: I/922 S, .(GAL, اين‌ اثر خلاصه‌اي‌ است‌ از المطالب‌ العالية فخرالدين‌ رازي‌ كه‌ در آن‌ برخى‌ از بخشهاي‌ دشوار كتاب‌ تفسير شده‌ است‌ (معلوف‌، 338-339).
از افضل‌الدين‌ خونجى‌ چند اثر ديگر نيز نام‌ برده‌اند: مقالة فى‌ الحدود و الرسوم‌، شرحى‌ بر گفتار ابن‌ سينا دربارة نبض‌ و نيز كتاب‌ ادوار الحمّيات‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/121).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء، به‌ كوشش‌ آوگوست‌ مولر، قاهره‌، 1299ق‌/1882م‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ كرامرس‌، ليدن‌، 1939م‌؛ ابن‌ قنفذ، احمد، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ ابوشامه‌، عبدالرحمان‌، الذيل‌ على‌ الروضتين‌ ( تراجم‌ الرجال‌ )، به‌ كوشش‌ محمدزاهد كوثري‌، قاهره‌، 1366ق‌/1947م‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌، بغداد، 1390ق‌/1970م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهةالقلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، ليدن‌، 1331ق‌/1913م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ سرحان‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ سيوطى‌، حسن‌ المحاضرة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، احمد، مفتاح‌ السعادة، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ فسايى‌، حسن‌، فارس‌نامة ناصري‌، به‌كوشش‌ منصور رستگارفسايى‌، تهران‌،1367ش‌؛ معلوف‌، عيسى‌ اسكندر، «من‌ نفائس‌ الخزانة التيمورية»، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1923م‌، شم 3؛ مقريزي‌، احمد، المقفى‌ الكبير، به‌ كوشش‌ محمد يعلاوي‌، بيروت‌، 1411ق‌/1991م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
De Slane; ESC 2 ; GAL; GAL,S; Nemoy, L., Arabic Manuscripts in the Yale University Library, New Haven, 1956; TS; W O stenfeld, F., Geschichte der arabischen Aerzte und Naturforscher, New York, 1978.
ناهده‌ فوزي‌