اَفْشار، يكى‌ از بخشهاي‌ شهرستان‌ خدابنده‌ از استان‌ زنجان‌. بخش‌ افشار در كنار بخشهاي‌ مركزي‌، سجاس‌ رود و بُزينه‌ رود، يكى‌ از 4 بخش‌ شهرستان‌ خدا بنده‌ شمرده‌ مى‌شود ( سازمان‌ تقسيمات‌...، 25)، كه‌ خود از دو دهستان‌ به‌ نامهاي‌ شيوانات‌ و قشلاقات‌ افشار تشكيل‌ شده‌، و مجموعاً داراي‌ 69 آبادي‌ است‌ كه‌ 7 آبادي‌ آن‌ خالى‌ از سكنه‌ است‌ ( آمارنامه‌، 1373ش‌، 9). بخش‌ افشار با مساحت‌ 231 ،1كم2 در جنوب‌ استان‌ زنجان‌ قرار گرفته‌ است‌ ( آمارنامه‌، 1371ش‌، 67) و از سوي‌ شمال‌ با شهرستان‌ زنجان‌، از خاور با بخشهاي‌ مركزي‌ و بزينه‌ رود، از جنوب‌ با استان‌ همدان‌ و از غرب‌ با استان‌ كردستان‌ همسايه‌ است‌ ( آمارنامه‌، 1373ش‌، 6).
بخش‌ افشار ناحيه‌اي‌ كوهستانى‌ است‌ و كوههاي‌ كبود، قاباق‌ داغ‌، قابان‌ تپه‌ و قرقچى‌ از كوههاي‌ آن‌ نواحى‌ به‌ شمار مى‌آيند (جعفري‌، 1/386، 394، 421-422؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها...، 25). آب‌ و هواي‌ اين‌ ناحيه‌ سرد و خشك‌ است‌. ميانگين‌ حداقل‌ و حداكثر دماي‌ هواي‌ سالانه‌، در طول‌ يك‌ دورة 20 ساله‌ (1334-1354ش‌) در ايستگاه‌ زنجان‌ به‌ ترتيب‌ 9/3- و 3/18 سانتى‌گراد و ميانگين‌ سالانة ريزش‌ جوي‌ در طول‌ همان‌ مدت‌، 652 ميلى‌متر برآورد شده‌ است‌ (جدول‌ هواشناسى‌). با اينكه‌ بخش‌ افشار چندان‌ وسعت‌ ندارد، اين‌ رودها در آن‌ جريان‌ دارند: قزل‌ اوزن‌ كه‌ از ميان‌ دهستان‌ قشلاقات‌ مى‌گذرد؛ شورچاي‌ (رودخانة شور) كه‌ در جهت‌ جنوب‌ به‌ شمال‌ از خاور اين‌ بخش‌ گذشته‌، سرانجام‌ به‌ قزل‌ اوزن‌ مى‌پيوندد و رودخانة تلوار كه‌ آن‌ نيز در جهت‌ جنوب‌ به‌ شمال‌ به‌ قزل‌ اوزن‌ مى‌ريزد. شرايط زيستى‌ مناسب‌، سبب‌ رشد گونه‌هاي‌ مختلف‌ گياهان‌ در اين‌ نواحى‌ شده‌ است‌. گل‌ گاوزبان‌، خاكشير، گل‌ خطمى‌، شيرين‌بيان‌، بابونه‌، قدومه‌ و مرزه‌ كه‌ اغلب‌ مصارف‌ دارويى‌ دارند، از آن‌ جمله‌اند. جانوران‌ و پرندگانى‌ مانند گرگ‌، روباه‌، خرگوش‌، شغال‌، كبك‌، مرغابى‌ و قمري‌ نيز در اين‌ نواحى‌ مى‌زيند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا).
در نيمة نخست‌ سدة كنونى‌، برخى‌ نقاط معتدل‌ اين‌ نواحى‌، قشلاق‌ طايفة افشار بود و به‌ نام‌ قشلاقات‌ افشار شهرت‌ داشت‌. افشارهاي‌ اين‌ ناحيه‌ را طايفه‌اي‌ از ايل‌ شاهسون‌ به‌ شمار آورده‌اند كه‌ جمعيت‌ آنها حدود 12 تا 15 هزار نفر بود و زمستانها را در قشلاقات‌ افشار و در كنار رود قزل‌ اوزن‌ و تابستانها را در حدود ناحية سهرورد مى‌گذراندند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌، 2/221، ذيل‌ قيدار). با تخته‌ قاپو شدن‌ طايفة افشار، روستاهايى‌ مانند خليفه‌ لو، افشارلو و باش‌ قشلاق‌ به‌ تدريج‌ شكل‌ گرفتند و مجموعة روستاهاي‌ دهستان‌ قشلاقات‌ افشار را به‌ وجود آوردند. اين‌ دهستان‌ در آن‌ هنگام‌ يكى‌ از دهستانهاي‌ پنج‌گانة بخش‌ قيدار به‌ شمار مى‌آمد (همان‌، 2/18، 34، 105، 212) و تا آن‌ زمان‌، هنوز نامى‌ از بخش‌ افشار در گزارشهاي‌ آماري‌ در ميان‌ نبود. با تشكيل‌ بخش‌ افشار، دهستان‌ قشلاقات‌ افشار به‌ اين‌ بخش‌ پيوست‌ و در سرشماري‌ عمومى‌ 1355ش‌، در كنار بخشهاي‌ شيوانات‌، گرماب‌ و بزينه‌ رود، يكى‌ از 4 دهستان‌ِ بخش‌ افشار محسوب‌ شد ( سرشماري‌...، «س‌»). اين‌ تقسيم‌بندي‌ تا دورة سرشماري‌ بعدي‌ در 1365ش‌ به‌ همان‌ شكل‌ باقى‌ بود ( فرهنگ‌ آباديها...، 12-17). در فاصلة سالهاي‌ 1360 تا 1369ش‌، بخشهاي‌ بزينه‌ رود و گرماب‌ از آن‌ جدا شد و شمار دهستانهاي‌ بخش‌ افشار به‌ دو دهستان‌ قشلاقات‌ افشار و شيوانات‌ كاهش‌ يافت‌ ( آمارنامه‌، 1369ش‌، 38 ؛ همان‌، 1373ش‌، 9).
جمعيت‌ بخش‌ افشار بر مبناي‌ برآورد سال‌ 1370ش‌، 137 ،20نفر (331 ،3خانوار) و بُعد خانوار حدود 6 گزارش‌ شده‌ است‌ ( آمارنامه‌، 1371ش‌، 59). فعاليت‌ اقتصادي‌ ساكنان‌ بخش‌ افشار، زراعت‌، دامداري‌ و صنايع‌ دستى‌ است‌. زمينهاي‌ زراعى‌ غالباً به‌ كشت‌ گندم‌ و جو، نباتات‌ علوفه‌اي‌، حبوبات‌، دانه‌هاي‌ روغنى‌، سيب‌ زمينى‌ و پياز اختصاص‌ دارد. نباتات‌ جاليزي‌، انگور، گوجه‌فرنگى‌، سيب‌ درختى‌ و بادام‌ نيز در اين‌ نواحى‌ كشت‌ مى‌شود ( فرهنگ‌ اقتصادي‌...، «2/21»، «3/21»). اهميت‌ كشت‌ ديم‌ در زراعت‌ اين‌ ناحيه‌، بيش‌ از كشت‌ آبى‌ است‌ و در كشت‌ آبى‌ معمولاً از زمينهاي‌ اطراف‌ رودخانه‌ها بهره‌ مى‌برند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 25).
پرورش‌ دام‌ در بخش‌ افشار به‌ شيوة سنتى‌ معمول‌ است‌ و به‌ پرورش‌ گوسفند (افشار) توجه‌ مى‌شود. فرآورده‌هاي‌ لبنى‌ و گوشتى‌ به‌ دست‌ آمده‌ افزون‌ بر تأمين‌ نيازهاي‌ محلى‌، به‌ خارج‌ از بخش‌ صادر مى‌شوند. در كنار زراعت‌ و دامداري‌، صنايع‌ دستى‌ شامل‌ قالى‌بافى‌ (با نقشه‌هاي‌ محلى‌ از جمله‌ طرح‌ ماهى‌)، همچنين‌ جوراب‌ بافى‌، بين‌ روستاييان‌ رايج‌ است‌. ساكنان‌ بخش‌ افشار شيعه‌اند و اغلب‌ به‌ زبان‌ تركى‌ سخن‌ مى‌گويند (همان‌، 25-26).
مآخذ: آمارنامة استان‌ زنجان‌ (1369ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ زنجان‌، تهران‌، 1370ش‌؛ همان‌ (1371ش‌)، تهران‌، 1372ش‌؛ همان‌ (1373ش‌)، تهران‌، 1375ش‌؛ جدول‌ هواشناسى‌، ايستگاه‌ سينوپتيك‌ زنجان‌؛ جعفري‌، عباس‌، كوهها و كوه‌نامة ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ سازمان‌ تقسيمات‌ كشوري‌ جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1374ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1355ش‌)، استان‌زنجان‌،مركزآمارايران‌،تهران‌،1359ش‌؛ فرهنگ‌آباديهاي‌كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ خدابنده‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ زنجان‌، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديهاي‌ كشور، سازمان‌ جغرافيايى‌ نيروهاي‌ مسلح‌، تهران‌، 1369ش‌، ج‌ 36؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌ (آباديها)، استان‌ يكم‌، دايرة جغرافيايى‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1328ش‌.
مژگان‌ نظامى‌