اَعْمى‌ تُطيلى‌، ابوجعفر (يا ابوالعباس‌) احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ هريرة عتبى‌ قيسى‌ (منسوب‌ به‌ قبيلة قيس‌) اشبيلى‌ (ح‌ 485- 525ق‌/ 1092-1131م‌)، شاعر و موشح‌ سراي‌ دورة مرابطون‌ اندلس‌.
وي‌ در تُطيله‌ در شرق‌ سرقسطه‌ به‌ دنيا آمد و سپس‌ به‌ همراه‌ خانواده‌اش‌ به‌ اشبيليه‌ كوچيد و نسبت‌ تطيلى‌ و اشبيلى‌ وي‌ از همين‌ جاست‌ (نك: ابن‌ بسام‌، 2(2)/728؛ صفدي‌، الوافى‌...، 7/126؛ عباس‌، «الف‌ - ب‌»؛ اشترن‌، 100 ؛ 2 EI) و چون‌ نابينا بود، به‌ اعمى‌ و نيز اُعَيمى‌ (به‌ صيغة تصغير) شهرت‌ يافت‌ (ضبى‌، 175؛ صفدي‌، همان‌، 7/126، 127، نكت‌...، 110؛ ابن‌ شاكر، 1/90). احتمالاً مهاجرت‌ خاندان‌ وي‌ به‌ اشبيليه‌ به‌ سبب‌ آشفتگى‌ اوضاع‌ در تطيله‌ و درگيريهاي‌ ميان‌ مسلمانان‌ و مسيحيان‌ اسپانيا بود كه‌ عاقبت‌ به‌ از دست‌ رفتن‌ تطيله‌ در 502ق‌/1109م‌ انجاميد (نك: ناجى‌، 231). در روزگار اعمى‌ تطيلى‌، شاعر نابيناي‌ ديگري‌ نيز به‌ همين‌ نام‌ و با كنية ابواسحاق‌ در اشبيليه‌ مى‌زيست‌ كه‌ منابع‌ از وي‌ به‌ عنوان‌ تطيلى‌ اصغر ياد كرده‌اند (نك: ابن‌ ابار، 39).
اعمى‌ در اشبيليه‌ پرورش‌ يافت‌ و بيشتر عمر خود را در آنجا گذراند و در همانجا بود كه‌ قريحة شعري‌ وي‌ شكوفا شد. اما به‌ سبب‌ جنگهاي‌ خانمان‌ سوز و كشتار سپاهيان‌ مرابطى‌، او نيز همچون‌ بسياري‌ از شاعران‌ از آنجا كوچيد. مدتى‌ در مُرسيه‌ و سرقسطه‌ به‌ سر برد و سپس‌ به‌ قرطبه‌ رفت‌ و چندي‌ در آنجا در كنار دوستان‌ و ياران‌ قديم‌ خود به‌خصوص‌ ابن‌ بَقى‌ (ه م‌) اقامت‌ گزيد (ابن‌ ظافر، 255-256؛ مقري‌، نفح‌...، 3/347- 348؛ فاخوري‌، 3/252؛ فروخ‌، 5/161؛ نيكل‌، .(254 يكى‌ از حاميان‌ او در قرطبه‌ قاضى‌ شهر، ابوالقاسم‌ ابن‌ حمدين‌ بود كه‌ شاعر قصايد بسياري‌ در مدحش‌ سروده‌ است‌ (نك: ص‌ 4- 8، 85 - 88، 161-163؛ نيز نك: عباس‌، «ل‌»).
اقامت‌ اعمى‌ در قرطبه‌ نيز ديرنپاييد و ظاهراً همچون‌ ابن‌ بقى‌ راه‌ مغرب‌ پيش‌ گرفت‌ و نزد خاندانى‌ معروف‌ به‌ بنى‌ عشره‌ يا بنى‌ قاسم‌ كه‌ در شهر سَلا شغل‌ قضا داشتند، منزل‌ گزيد و مدايحى‌ به‌ آنان‌ تقديم‌ داشت‌ (نك: ص‌ 89 -94، 218-220؛ عباس‌، «ف‌ - ص‌»؛ آل‌ طعمه‌، 222-223). از مدايح‌ بسياري‌ كه‌ به‌ على‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ (حك 500 -537ق‌) تقديم‌ داشته‌ (نك: ص‌ 100- 105، جم)، چنين‌ بر مى‌آيد كه‌ مدتى‌ در كنف‌ حمايت‌ وي‌ قرار داشته‌ است‌. از ديگر ممدوحان‌ وي‌ ابوالعلاء بن‌ زهر و محمد بن‌ عيسى‌ حضرمى‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد (نك: ص‌ 48-63، 94-96). برخى‌ از معاصران‌ وفات‌ اعمى‌ را در 520ق‌/1126م‌ دانسته‌اند (ركابى‌، 315؛ حلو، 59؛ عاصى‌، 109؛ مونرو، 40 ؛ قس‌: گنثالث‌ پالنثيا، 157، كه‌ 534ق‌ آورده‌ است‌).
اعمى‌ در سرودن‌ موشحات‌ دستى‌ توانا داشت‌ و تقريباً همة شهرت‌ خود را مديون‌ اين‌ فن‌ شعري‌ است‌. اين‌ شيوة جديد شعري‌ كه‌ از سدة 4 ق‌ در اندلس‌ رواج‌ يافته‌ بود، با ويژگيهايى‌ چون‌ شيرينى‌ و ظرافت‌ معانى‌ و گرايش‌ به‌ ذوق‌ عامة مردم‌ و به‌ خصوص‌ دلنشينى‌ و سبكى‌ وزن‌ و آهنگ‌ِ ابيات‌ كه‌ به‌ سادگى‌ بر تار سازها و لبان‌ خنياگران‌ جاري‌ مى‌شد، در آن‌ روزگار خريدار فراوان‌ داشت‌ و اعمى‌ كه‌ اين‌ فن‌ جديد را موافق‌ طبع‌ ظريف‌ خود ديده‌ بود، مشتاقانه‌ بدان‌ روي‌ آورد و به‌ زودي‌ از همگنانش‌ همچون‌ ابن‌ بقى‌ (د 540ق‌) پيشى‌ جست‌ و در زمرة بزرگ‌ترين‌ موشح‌ سرايان‌ روزگار خود در آمد (نك: ابن‌ خطيب‌، 16؛ مقري‌، ازهار...، 2/208). اعمى‌ در اشبيليه‌ مجالس‌ شعر خوانى‌ داشت‌ كه‌ شاعران‌ و اديبان‌ و اعيان‌ در آن‌ شركت‌ مى‌كردند و هنر خود را به‌ نمايش‌ مى‌گذاشتند. مجالس‌ ادبى‌ وي‌ گاه‌ به‌ عرصة مسابقات‌ شعري‌ مبدل‌ مى‌شد و در آنها شاعران‌ به‌ رقابت‌ با يكديگر مى‌پرداختند. در يكى‌ از همين‌ مجالس‌ بود كه‌ به‌ گفتة ابن‌ سعيد مغربى‌ (المقتطف‌، 256) چون‌ اعمى‌ موشحى‌ در نهايت‌ زيبايى‌ و استواري‌ برخواند (بامطلع‌: ضاحك‌ٌ عن‌ جُمان‌ْ - سافرٌ عن‌ بدرِ)، ابن‌ بقى‌ و ديگر موشح‌ سرايان‌ به‌ برتري‌ او اذعان‌ آورده‌، سروده‌هاي‌ خود را دريدند (نيز نك: مقري‌، همانجا).
تقريباً همة منابع‌ وي‌ را سرآمد موشح‌ سرايان‌ سدة 6 ق‌ دانسته‌، و او را از ديگر همگنانش‌ برتر نهاده‌اند (نك: ركابى‌، 290، حاشية 3؛ عتيق‌، 366؛ كريم‌، 114). برخى‌ موشحات‌ وي‌ در آثار ابن‌ سناءالملك‌ (ص‌ 57 -60)، ابن‌ سعيد مغربى‌ ( المغرب‌...، 2/453-456)، صفدي‌ ( توشيع‌...، 106-109، 121-123) و ابن‌ خطيب‌ (ص‌ 16- 45) گرد آمده‌ است‌ (نيز نك: آل‌ طعمه‌، 51 -52، 57 - 58، جم)؛ همچنين‌ برخى‌ از آنها به‌ انگليسى‌ و اسپانيايى‌ نيز ترجمه‌ شده‌ است‌ (نك: همانجا؛ مونرو، 255 -249 ؛ نيكل‌، .(255-258
اعمى‌ علاوه‌ بر موشحات‌، قصايدي‌ نيز در مضامين‌ مدح‌، غزل‌، وصف‌ و رثا دارد كه‌ بيشتر آنها را به‌ شيوة شاعران‌ مشرق‌ زمين‌ سروده‌، و آثار تقليد از شاعرانى‌ همچون‌ ابوتمام‌ و متنبى‌ در آنها كاملاً مشهود است‌. استواري‌ واژگان‌ و تركيبها و مبالغة فراوان‌ و به‌ كارگيري‌ تشبيهات‌ و استعارات‌ بسيار از ويژگيهاي‌ قصايد وي‌ به‌ شمار مى‌رود (فروخ‌، 5/161). در بسياري‌ از اشعار اعمى‌ وقايع‌ تاريخى‌ آن‌ دوره‌ و به‌ خصوص‌ هرج‌ و مرجهاي‌ سياسى‌ و بى‌عدالتى‌ حكام‌ اندلس‌ و تلخكاميهاي‌ مردم‌ به‌ خوبى‌ بيان‌ شده‌ است‌ (نك: ص‌ 100-112، جم؛ عمادالدين‌، 3/511؛ عباس‌، «ف‌»؛ مونرو، .(40 از اين‌ رو، از لحاظ تاريخى‌ نيز اهميت‌ فراوان‌ دارد.
ابن‌ بسام‌ در الذخيره‌ قطعاتى‌ از نثر مسجع‌ وي‌ را كه‌ بيشتر در قالب‌ رساله‌هاي‌ «اخوانيه‌» است‌، نقل‌ كرده‌ است‌ (2(2)/729-731).
ديوان‌ اعمى‌ به‌ همراه‌ مجموعه‌اي‌ از موشحات‌ وي‌ به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌ در بيروت‌ (1409ق‌/1989م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
مآخذ: آل‌ طعمه‌، عدنان‌، محمد، المختار الانيس‌، طرابلس‌، 1987م‌؛ ابن‌ ابار، محمد، تحفة القادم‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ابن‌ بسام‌، على‌، الذخيرة فى‌ محاسن‌ اهل‌ الجزيرة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1975م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، جيش‌ التوشيح‌، به‌ كوشش‌ هلال‌ ناجى‌، تونس‌، 1967م‌؛ ابن‌ سعيد مغربى‌، على‌، المغرب‌ فى‌ حلى‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1955م‌؛ همو، المقتطف‌، به‌ كوشش‌ حنفى‌ حسنين‌، قاهره‌، 1983م‌؛ ابن‌ سناءالملك‌، هبةالله‌، دارالطراز فى‌ عمل‌ الموشحات‌، به‌ كوشش‌ جودت‌ ركابى‌، دمشق‌، 1400ق‌/1980م‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973م‌؛ ابن‌ ظافر، على‌، بدائع‌ البدائه‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1970م‌؛ اعمى‌ تطيلى‌، احمد، ديوان‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ حلو، سليم‌، الموشحات‌ الاندلسية نشأتها و تطورها، بيروت‌، 1965م‌؛ ركابى‌، جودت‌، فى‌ الادب‌ الاندلسى‌، قاهره‌، 1970م‌؛ صفدي‌، خليل‌، توشيع‌ التوشيح‌، به‌ كوشش‌ البير حبيب‌ مطلق‌، بيروت‌، 1966م‌؛ همو، نكت‌ الهميان‌، به‌ كوشش‌ احمد زكى‌، قاهره‌، 1329ق‌/ 1911م‌؛ همو، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، ويسبادن‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ ضبى‌، احمد، بغية الملتمس‌، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، مادريد، 1884م‌؛ عاصى‌، ميشال‌، الشعر و البيئة فى‌ الاندلس‌، بيروت‌، 1970م‌؛ عباس‌، احسان‌، مقدمه‌ و حاشيه‌ بر ديوان‌ اعمى‌ تطيلى‌ (هم)؛ عتيق‌، عبدالعزيز، الادب‌ العربى‌ فى‌ الاندلس‌، بيروت‌، 1976م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد، خريدة القصر، به‌ كوشش‌ آذرتاش‌ آذرنوش‌ و ديگران‌، تونس‌، 1972م‌؛ فاخوري‌، حنا، الموجز فى‌ الادب‌ العربى‌ و تاريخه‌، بيروت‌، 1985م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1985م‌؛ كريم‌، مصطفى‌ عوض‌، فن‌ التوشيح‌، بيروت‌، 1959م‌؛ گنثالث‌ پالنثيا، آنخل‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمة حسين‌ مونس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ مقري‌، احمد، ازهار الرياض‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا و ديگران‌، قاهره‌، 1359ق‌/1940م‌؛ همو، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/ 1968م‌؛ ناجى‌، هلال‌، مقدمه‌ و حاشيه‌ بر جيش‌ التوشيح‌ (نك: هم، ابن‌ خطيب‌)؛ نيز:
EI 2 ; Monroe, J. T., Hispano - Arabic Poetry, Berkely, 1974; Nykl, A. R., Hispano - Arabic Poetry, Baltimore, 1946; Stern, S. M., Hispano - Arabic Strophic Poetry, Oxford, 1974.
عنايت‌الله‌ فاتحى‌نژاد