اَشْكى‌ِ قُمى‌، يا ميراشكى‌ (940-972ق‌/1533- 1565م‌)، فرزند سيدعلى‌ محتسب‌ از شعراي‌ عصر شاه‌ طهماسب‌ صفوي‌ (930-984ق‌/ 1524-1576م‌). اشكى‌ تخلص‌ اوست‌. وي‌ مدتى‌ در قم‌ به‌ سر برد. در جوانى‌ با شنيدن‌ آوازة غزالى‌ مشهدي‌ و به‌ قصد مناظره‌ با او، راهى‌ هند شد و به‌ جمع‌ شعراي‌ دربار جلال‌الدين‌ اكبر (963-1014ق‌/1556- 1605م‌) پيوست‌ (تقى‌الدين‌، 444؛ رازي‌، 2/510؛ اوحدي‌، 164؛ نفيسى‌، 1/431). او در آنجا كسب‌ منزلت‌ كرد و توانست‌ با غزالى‌ مشهدي‌ نيز مباحثاتى‌ داشته‌ باشد (اوحدي‌، همانجا؛ صادقى‌، 77- 78). برخى‌ معتقدند كه‌ اشكى‌ پيش‌ از اين‌ ديدار، در آگره‌ اكبرآباد و يا دهلى‌ درگذشته‌ بوده‌ است‌ (تقى‌الدين‌، همانجا؛ بدائونى‌، 3/186؛ رازي‌، همانجا؛ شفيق‌، 24).
اشكى‌ در هند با ميرجدايى‌ مصورترمذي‌، ملقب‌ به‌ نادرالملك‌، همنشينى‌ داشت‌. او هنگام‌ بيماري‌، اشعار خويش‌ را به‌ ميرجدايى‌ سپرد تا منظم‌ سازد، اما وي‌ آنچه‌ را از اشعار اشكى‌ پسنديد، به‌ نام‌ خود كرد و باقى‌ را به‌ آب‌ شست‌ (رازي‌،اوحدي‌، همانجاها؛ گوپاموي‌، 41). غزالى‌ مشهدي‌ نيز بدين‌ موضوع‌ اشاره‌ داشته‌، و در هجوي‌ تند، ميرجدايى‌ را مسبب‌ مرگ‌ اشكى‌ معرفى‌ كرده‌ است‌ (نك: اوحدي‌، 164، 277، 771).
اشكى‌ در شعر از شيوة آصفى‌ پيروي‌ مى‌كرد و به‌ سرودن‌ مضامين‌ غريب‌ و خيال‌ پردازي‌ در شعر تمايل‌ فراوان‌ داشت‌ (تقى‌الدين‌، بدائونى‌، همانجاها)؛ با اينهمه‌، اوحدي‌ بسياري‌ از اشعار او را خام‌ و لغو مى‌شمارد (ص‌ 164) و ابوالفضل‌ علامى‌ هم‌ آگاهى‌ او را در شعر، اندك‌ مى‌داند (1/179). اشكى‌ را از شاعران‌ مكتب‌ وقوع‌ دانسته‌اند (گلچين‌، 643؛ صفا، 5(2)/691 -692).
آقابزرگ‌ به‌ اشتباه‌ او را صاحب‌ دو ديوان‌ مى‌داند (9(1)/79)، اما به‌ گفتة صادقى‌ افشار، او ديوانى‌ به‌ شيوة طرد العكس‌ سروده‌ بود و از اين‌ رو خود را صاحب‌ دو ديوان‌ مى‌پنداشت‌ (ص‌ 77). دربارة شمار ابيات‌ ديوان‌ اشكى‌ آراء مختلفى‌ وجود دارد. رازي‌ ديوان‌ او را شامل‌ 10 هزاربيت‌ (همانجا)، و اشپرنگر بيشتر از 12 هزار بيت‌ دانسته‌ است‌ )، I/30) ولى‌ تقى‌الدين‌ كاشى‌ كه‌ ديوان‌ وي‌ را ديده‌، بر آن‌ است‌ كه‌ دو هزار بيت‌ داشته‌ است‌ (همانجا) و اوحدي‌ هم‌ ديوانى‌ از قصايد او را در اختيار داشته‌ كه‌ شامل‌ حدود 5 هزار بيت‌ بوده‌ است‌ (همانجا).
از ميان‌ آثار اشكى‌ تنها نسخه‌اي‌ از ديوان‌ او باقى‌ است‌ كه‌ در كتابخانة موزة بريتانيا (شم نگهداري‌ مى‌شود و بر اساس‌ حروف‌ الفبا ترتيب‌ يافته‌ است‌ (ريو، و به‌ گفتة صفا، شامل‌ 9 هزار بيت‌ غزل‌، چندين‌ رباعى‌، قطعه‌ و مفردات‌ است‌ (5(2)/691 -692).
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابوالفضل‌ علامى‌، آيين‌ اكبري‌، لكهنو، 1893م‌؛ اوحدي‌ بليانى‌، محمد، عرفات‌ العاشقين‌، نسخة خطى‌ كتابخانة ملى‌ ملك‌، شم 5324؛ بدائونى‌، عبدالقادر، منتخب‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ مولوي‌ احمدعلى‌ صاحب‌، كلكته‌، 1869م‌؛ تقى‌الدين‌ كاشى‌، محمد، خلاصة الاشعار، نسخة خطى‌ كتابخانة ملى‌ ملك‌، شم 4078؛ رازي‌، امين‌ احمد، هفت‌ اقليم‌، به‌ كوشش‌ جواد فاضل‌، تهران‌، 1340ش‌؛ شفيق‌، لچهمى‌ نرائن‌، شام‌ غريبان‌، به‌ كوشش‌ محمد اكبرالدين‌ صديقى‌، كراچى‌، 1977م‌؛ صادقى‌ افشار، صادق‌، مجمع‌ الخواص‌، ترجمة عبدالرسول‌ خيام‌پور، تبريز، 1327ش‌؛ صفا، ذبيح‌الله‌، تاريخ‌ ادبيات‌ در ايران‌، تهران‌، 1363ش‌؛ گلچين‌ معانى‌، احمد، مكتب‌ وقوع‌ در شعر فارسى‌، تهران‌، 1348؛ گوپاموي‌، محمد قدرت‌الله‌، نتايج‌ الافكار، بمبئى‌، 1336ق‌؛ نفيسى‌، سعيد، تاريخ‌ نظم‌ و نثر در ايران‌ و در زبان‌ فارسى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ نيز:
Reiu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895; Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts, Osnabr O ck, 1979.
ليلا پژوهنده‌ (رب) 24/3/76
ن‌ * 1 * (رب) 29/5/76
ن‌ * 2 * (رب) 15/6/76