اِسْنَوي‌، ابو محمد عبدالرحيم‌ بن‌ حسن‌ بن‌ على‌ قرشى‌ اموي‌ ملقب‌ به‌ جمال‌الدين‌ 04-72ق‌/305-370م‌، محدث‌، فقيه‌ شافعى‌ مذهب‌ و اديب‌ مصري‌. حسينى‌ كنية او را ابوعبدالله‌ آورده‌ است‌. ص‌ 36
وي‌ در شهر اسنا، از شهرهاي‌ صعيد مصر، زاده‌ شد و در آنجا قرآن‌ را حفظ كرد. پس‌ از فراگيري‌ علوم‌ مقدماتى‌ در 21ق‌ از زادگاهش‌ به‌ قاهره‌ مهاجرت‌ كرد و به‌ تحصيل‌ علوم‌ اسلامى‌ پرداخت‌. نزد مشايخى‌ چون‌ دبوسى‌، عبدالقادر بن‌ ملوك‌، حسن‌ بن‌ اسد بن‌ اثير، عبدالمحسن‌ ابن‌ احمد صابونى‌، يونس‌ بن‌ ابراهيم‌ عسقلانى‌ و ديگران‌ حديث‌ شنيد و از مجدالدين‌ ابى‌ بكر بن‌ اسماعيل‌ زنكلونى‌ يا سنكلونى‌، قطب‌الدين‌ محمد بن‌ عبدالصمد سنباطى‌، تقى‌الدين‌ سبكى‌، جلال‌الدين‌ قزوينى‌، جمال‌ الدين‌ احمد بن‌ محمد وجيزي‌ و ديگران‌ فقه‌ آموخت‌. افزون‌ بر اين‌ وي‌ نزد ابوحيان‌ غرناطى‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ احمد انصاري‌ نحوي‌، پدر سراج‌الدين‌ ابن‌ ملقن‌، به‌ فراگيري‌ علم‌ نحو پرداخت‌ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، طبقات‌...، /33؛ ابن‌ حجر، /32-33؛ابن‌تغري‌بردي‌، المنهل‌...، /19. همچنين‌ علوم‌ عقلى‌ را از علاءالدين‌ قونوي‌، بدرالدين‌ تستري‌ و ديگران‌ آموخت‌.
اسنوي‌ از 27ق‌ در مدارس‌ مشهور قاهره‌ چون‌ آقبغاويه‌، ملكيه‌، فارسيه‌، فاضليه‌، ناصريه‌ و منصوريه‌ و نيز در جامع‌ ابن‌ طولون‌ به‌ تدريس‌ پرداخت‌ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همانجا؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌، 1/14- 15. در 59ق‌ سرپرستى‌ بيت‌ المال‌ و حسبه‌ را بر عهده‌ گرفت‌، ولى‌ به‌ سبب‌ مشاجره‌اي‌ كه‌ در 62ق‌ بين‌ او و وزير ابن‌ قزوينه‌ پيش‌ آمد، از حسبه‌ كناره‌ گرفت‌ و در 66ق‌ سرپرستى‌ بيت‌ المال‌ را نيز رها كرد ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همان‌، /33-34، ابن‌ حجر، /49؛ شوكانى‌، /53.
اسنوي‌ از نظر علمى‌ در زمان‌ خود، از شهرت‌ بسزايى‌ برخوردار بود تا آنجا كه‌ او را «شيخ‌ الشافعيه‌» ناميده‌اند و از سراسر مصر براي‌ فراگيري‌ علوم‌ نزد وي‌ گرد مى‌آمدند. وي‌ شاگردان‌ بسياري‌ در فقه‌ تربيت‌ كرد و به‌ گفتة ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ همانجا بسياري‌ از علماي‌ مصر از شاگردان‌ او بوده‌اند. از جملة آنان‌ محب‌ الدين‌ محمود، بدرالدين‌ حسن‌ و صدرالدين‌ عبدالكريم‌ فرزندان‌ علاءالدين‌ قونوي‌، بهاءالدين‌ على‌ بن‌ محمد اَقْفَهسى‌، جمال‌الدين‌ سيوطى‌، برهان‌ الدين‌ ابراهيم‌ بن‌ موسى‌ ابناسى‌، سراج‌الدين‌ ابن‌ ملقن‌، بدرالدين‌ محمد بن‌ بهادر زركشى‌ و شهاب‌ الدين‌ احمد بن‌ ابوالقاسم‌ اخميمى‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد همو، تاريخ‌، /26، 51؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، المنهل‌، /19- 20؛ ابن‌ اياس‌، /52؛ براي‌ ديگر شاگردان‌ او، نك: هيتو، 2-4.
از ويژگيهاي‌ اخلاقى‌ وي‌، رسيدگى‌ به‌ امور شاگردان‌، احسان‌ و بخشش‌ به‌ مستمندان‌ و تواضع‌ را بر شمرده‌اند. پدر ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ و ابوالفضل‌ عراقى‌ شرح‌ حال‌ مستقلى‌ دربارة اسنوي‌ نوشته‌اند ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، طبقات‌، /34؛ سيوطى‌، بغية...، /2.
به‌ گفتة بيشتر مورخان‌ وي‌ به‌ طور ناگهانى‌ درگذشت‌ و پس‌ از آنكه‌ ظاهراً در جامع‌ حاكم‌ بامرالله‌، بر جنازة او نماز گزاردند، در نزديكى‌ مقابر صوفيه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همان‌، /34- 35؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، المنهل‌، /20؛ نيز قس‌: سيوطى‌، حسن‌...، /30، كه‌ تاريخ‌ وفات‌ او را 70ق‌ ذكر كرده‌ است‌
برهان‌ الدين‌ قيراطى‌ در رثاي‌ اسنوي‌ قصيده‌اي‌ لاميه‌ در 2 بيت‌ سروده‌، و در آن‌ فضايل‌ اخلاقى‌ و علمى‌ او را ستوده‌ است‌ نك: همان‌، /30-34.
آثار: تأليفات‌ بسياري‌ از اسنوي‌ در زمينه‌هاي‌ فقهى‌، اصولى‌ و ادبى‌ بر جاي‌ مانده‌ است‌ كه‌ عبارتند از:
الف‌ - چاپى‌: . التمهيد فى‌ تخريج‌ الفروع‌ على‌ الاصول‌، كه‌ تأليف‌ آن‌ در 68ق‌ پايان‌ يافته‌ است‌ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همان‌، /35؛ براي‌ عناوين‌ ديگرِ كتاب‌، نك: سيوطى‌، بغية، /3؛ حاجى‌ خليفه‌، /84- 85؛ خديويه‌، /1؛ I/111 .GAL, وي‌ در اين‌ اثر كيفيت‌ استنباط احكام‌ شرعى‌ را بر مبناي‌ اصول‌ تشريح‌ كرده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ محمد حسن‌ هيتو نخستين‌ بار در دمشق‌ 971م‌ و سپس‌ در بيروت‌ 980م‌ به‌ چاپ‌ رسيد. شيخ‌ محمد صرخدي‌ د 92ق‌ آن‌ را با عنوان‌ مختصر التمهيد خلاصه‌ كرده‌ است‌ حاجى‌خليفه‌، /85. . طبقات‌ الشافعية. اين‌ كتاب‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ در 69ق‌ پايان‌ يافت‌، از مهم‌ترين‌ آثار اسنوي‌ به‌ شمار مى‌آيد. وي‌ از عصر محمد بن‌ ادريس‌ شافعى‌ به‌ ترتيب‌ حروف‌ الفبا به‌ شرح‌ حال‌ شافعيان‌ پرداخته‌ است‌ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همانجا. اين‌ اثر در بغداد 390ق‌/970م‌ به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌ و سپس‌ در بيروت‌ 978م‌ به‌ كوشش‌ كمال‌ يوسف‌ الحوت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. . الكلمات‌ المهمة فى‌ مباشرة اهل‌ الذمة. اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ م‌. پرلمان‌ در 958م‌ ضمن‌ جزء دوم‌ «يادنامة گلدسيهر» به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. . الكواكب‌ الدري‌ فيما يتخرج‌ على‌ الاصول‌ النحوية من‌ الفروع‌ الفقهية، كه‌ در 408ق‌/988م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيد براي‌ عناوين‌ ديگر آن‌، نك: ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، سيوطى‌، همانجاها؛ بغدادي‌، هدية، /61. . نهاية السؤل‌ فى‌ شرح‌ منهاج‌ الوصول‌ الى‌ علم‌ الاصول‌، كه‌ شرحى‌ است‌ بر كتاب‌ منهاج‌ الوصول‌ بيضاوي‌. اسنوي‌ تأليف‌ آن‌ را در 40ق‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌. به‌ گفتة ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ همانجا و ابن‌ حجر عسقلانى‌ /49، منهاج‌ الوصول‌ بهترين‌ شرح‌ موجود بر كتاب‌ بيضاوي‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در 316 و 317ق‌ در حاشية كتاب‌ التقرير و التحبيرِ ابن‌ امير حاج‌ در بولاق‌ و بارها پس‌ از آن‌ به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌. يكى‌ از شاگردان‌ اسنوي‌ به‌ نام‌ بدرالدين‌ زركشى‌ تكمله‌اي‌ بر آن‌ نوشته‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة ازهريه‌ وجود دارد نك: جبوري‌، /7- 8. . مطالع‌ الدقائق‌ فى‌ تحرير الجوامع‌ و الفوارق‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ در مصر به‌ چاپ‌ رسيده‌، اشتباهاً به‌ تاج‌الدين‌ سبكى‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ نك: مطيعى‌، «ط».
ب‌ - خطى‌: . ايضاح‌ المشكل‌ فى‌ احكام‌ الخنثى‌ المشكل‌ براي‌ نسخه‌ها، نك: ازهريه‌، /49؛ ظاهريه‌، فقه‌ شافعى‌، 0؛ آلوارت‌، شم .4790 . تذكرة النبيه‌ فى‌ تصحيح‌ التنبيه‌. اين‌ كتاب‌ حاشيه‌اي‌ است‌ بر تصحيح‌ التنبيه‌ نووي‌ كه‌ خود شرحى‌ است‌ بر التنبيه‌ فيروزآبادي‌ براي‌ نسخه‌هاي‌ موجود، نك: ازهريه‌، /74؛ ظاهريه‌، همان‌، 6 - 8؛ ماخ‌، شم .1389 . التنقيح‌ فيما يرد على‌ التصحيح‌. اين‌ اثر نيز حاشيه‌اي‌ بر تصحيح‌ التنبيه‌ نووي‌ است‌ كه‌ اسنوي‌ تأليف‌ آن‌ را در 37ق‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همان‌، /35؛ نيز نك: ظاهريه‌، همان‌، 9؛ براي‌ نسخه‌ها، نك: همانجا؛ ماخ‌، شم 388 º äíÒ Þӝ: I/670 .GAL,S, . جواهر البحرين‌ فى‌ تناقض‌ الحبرين‌، در فقه‌. اسنوي‌ تأليف‌ اين‌ كتاب‌ را در 35ق‌ به‌ پايان‌ برد ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همانجا؛ براي‌ نسخه‌ها، نك: ظاهريه‌، مجاميع‌، /8، فقه‌ شافعى‌، 6-7؛ خديويه‌، /15، 69؛ سيد، /25؛ .GAL,S,II/107 به‌ گفتة حاجى‌ خليفه‌ /13 محمد بن‌ محمد اسدي‌ قدسى‌ د 08ق‌ كتابى‌ به‌ نام‌ تجنب‌ الظواهر فى‌ اجوبة الجواهر در رد كتاب‌ مذكور، و جلال‌الدين‌ محمد بن‌ احمد محلى‌ د 64ق‌ نيز تعليقاتى‌ بر آن‌ نوشته‌ است‌. . زوائد الاصول‌. اسنوي‌ پس‌ از به‌ پايان‌ بردن‌ شرح‌ منهاج‌ بيضاوي‌، نواقصى‌ در متن‌ كتاب‌ مشاهده‌ كرد كه‌ با استفاده‌ از المحصول‌ فخررازي‌، الاحكام‌ آمدي‌ و مختصر ابن‌ حاجب‌، در اين‌ اثر به‌ تكميل‌ آن‌ پرداخت‌ براي‌ نسخه‌هاي‌ آن‌، نك: روشن‌، 410؛ آربري‌، شم 745 º ãÇΝ¡ Ôã .888 . طراز المحافل‌ فى‌ الغاز المسائل‌، در فقه‌ براي‌ نسخه‌هايى‌ از آن‌، نك: ظاهريه‌، فقه‌ شافعى‌، 78؛ ازهريه‌، /53؛ خديويه‌، /42؛ آربري‌، شم .3408 . الفتاوي‌ الحموية يا المسائل‌ الحموية، كه‌ مؤلف‌ 00 مسألة فقهى‌ را در آن‌ طرح‌ كرده‌، و شيخ‌ شرف‌ الدين‌ بارزي‌ حموي‌ آنها را پاسخ‌ گفته‌ است‌ براي‌ نسخه‌ها، نك: ازهريه‌، /60؛ آلوارت‌، شم 634 º äíÒ äß: áÈ읡 5º ¡ GAL,S همانجا. . الفروق‌ در شرح‌ المنهاج‌ نووي‌ براي‌ نسخه‌ها، نك: سيد، /12؛ I/496-497 ؛ GAL, نيز پرچ‌، شم .964-965 . كافى‌ المحتاج‌ الى‌ شرح‌ المنهاج‌ نووي‌ براي‌ نسخه‌ها، نك: ظاهريه‌، همان‌، 37- 38؛ ازهريه‌، /96 -97؛ ماخ‌، شم .1429 از آنجا كه‌ در منابع‌ متقدم‌، تنها به‌ يك‌ شرح‌ منهاج‌ نووي‌ از اسنوي‌ اشاره‌ شده‌ است‌ نك: ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، طبقات‌، /35؛ ابن‌ حجر، /48، رابطه‌ ميان‌ كافى‌ المحتاج‌ با الفروق‌ قابل‌ تأمل‌ است‌. 0. نهاية الراغب‌ فى‌ شرح‌ عروض‌ ابن‌ الحاجب‌ كه‌ شرحى‌ بر كتاب‌ المقصد الجليل‌ فى‌ علم‌ الخليل‌ِ ابن‌ حاجب‌ است‌ حاجى‌ خليفه‌، /134؛ براي‌ نسخه‌ها، نك: سيد، /78؛ 2 ، ESCشم 10 º براي‌ برخى‌ ديگر از آثار او، نك: خديويه‌، /55، 09؛ سيد، /86؛ روشن‌، 409-410؛ فهرس‌...، /14؛ ، TS شم ;GAL,I/543Ç4417-4422 II/107,111 ؛ GAL,S,I/670, براي‌ آثار يافت‌ نشده‌، نك: ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همانجا؛ شوكانى‌، /52-53؛ بغدادي‌، ايضاح‌، /38.
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 403ق‌/ 983م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، المنهل‌ الصافى‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ همو، النجوم‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 394ق‌/974م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ عدنان‌ درويش‌، دمشق‌، 977م‌؛ همو، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالعليم‌خان‌، حيدرآباد دكن‌، 399ق‌/ 979م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ همو، هديه‌؛ جبوري‌، عبدالله‌، مقدمه‌ بر طبقات‌ الشافعية اسنوي‌، بغداد، 390ق‌/970م‌؛ چلبى‌، داوود، مخطوطات‌ الموصل‌، بغداد، 346ق‌/927م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حسينى‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 402ق‌/982م‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ روشن‌، محمد و ديگران‌، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ كتابخانه‌هاي‌ رشت‌ و همدان‌، تهران‌، 353ق‌/974م‌؛ سيد، خطى‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 384ق‌/965م‌؛ همو، حسن‌ المحاضرة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 387ق‌/967م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، بيروت‌، 348ق‌؛ ظاهريه‌، خطى‌؛ فهرس‌ مخطوطات‌ جامعة الملك‌ سعود فقه‌ و اصول‌، رياض‌، 404ق‌/984م‌؛ مطيعى‌، محمد بخيت‌، مقدمه‌ بر نهاية السؤل‌ اسنوي‌، قاهره‌، 343ق‌؛ هيتو، محمد حسن‌، مقدمه‌ بر التمهيد اسنوي‌، دمشق‌، 971م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; BSC 2 ; GAL; GAL,S; Mach, R., Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection, Princeton, 1977; Pertsch; TS.
على‌ اكبر ضيائى‌ رب
ن‌ * * رب 7//4
ن‌ * * رب 5//4