اِسْماعيل‌ْ حَقّى‌ عاليشان‌ 288-363ق‌/871-944م‌، اديب‌، سياستمدار، زندگى‌ نامه‌نويس‌ و مترجم‌ معاصر ترك‌. نام‌ او با پسوند الدم‌ نيز آمده‌ است‌ نك: اوزگه‌، ؛ III/1351 «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، .XI/21
اسماعيل‌ حقى‌ در استانبول‌ زاده‌ شد و پدرش‌ جاويدبك‌ ويراستار نشرية وابسته‌ به‌ توپخانه‌ بود همانجا. در برخى‌ منابع‌ به‌ خدمت‌ خود او نيز در توپخانه‌ اشاره‌ شده‌ است‌ بانارلى‌، 009 º V(2)/1115 .IA, پس‌ از تحصيل‌در دبيرستان‌فوزيه‌ به‌دورة عالى‌ «كالج‌سلطنتى‌علوم‌سياسى‌» راه‌ يافت‌ و در 306ق‌/889م‌ در وزارت‌ خارجه‌ استخدام‌ شد و پس‌ از 9 سال‌ خدمت‌، مدير دايرة كنسولى‌، و در 909م‌ سركنسول‌ در مارسى‌ و در 918م‌ به‌ سركنسولى‌ در مونيخ‌ و زوريخ‌ برگزيده‌ شد و سرانجام‌ در سال‌ بعد، در دورة صدارت‌ داماد فريد دوم‌، معزول‌ شد. در 925م‌ به‌ درخواست‌ خود بازنشسته‌ شد نك: IV/191 , 2 ؛ EI«دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، همانجا؛ سپس‌ به‌ هيأت‌ تحريرية مجلة اجتهاد زير نظر عبدالله‌ جودت‌ پيوست‌ و مقالات‌ ادبى‌، اجتماعى‌ و اقتصادي‌ خود را تا 932م‌ در آن‌ منتشر مى‌كرد 2 ، EIهمانجا. علاقه‌اش‌ به‌ هنر نقاشى‌ سبب‌ ازدواج‌ او با برادرزادة عثمان‌ حمدي‌ نقاش‌ بزرگ‌ ترك‌ شد «دائرة المعارف‌ ديانت‌»، همانجا. به‌ گفتة برخى‌، همسر اسماعيل‌، نوة صدراعظم‌ سابق‌ ابراهيم‌ ادهم‌ پاشا بوده‌ است‌ 2 ، EIهمانجا و ثمرة اين‌ازدواج‌«سدادحقى‌بك‌»،معمارپرآوازةترك‌است‌«دائرةالمعارف‌ استانبول‌»، ؛ IX/4995-4996 «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، همانجا. سرانجام‌اسماعيل‌حقى‌در استانبول‌درگذشت‌ ودر گورستان‌«زنجيرلى‌ كويو» به‌ خاك‌ سپرده‌ شد همانجا.
اسماعيل‌ حقى‌ نويسندگى‌ را در هنگام‌ تحصيل‌ آغاز كرد و نخستين‌ اثرش‌ در 5 سالگى‌، در نشرية نخل‌ امل‌ به‌ چاپ‌ رسيد همانجا؛ سپس‌ فعاليت‌ ادبى‌ را با سرودن‌ اشعار و نوشتن‌ مقاله‌، رساله‌ و نقدهاي‌ ادبى‌ در مجلة مكتب‌ ادامه‌ داد. در خلال‌ سالهاي‌ 891-894م‌ ضمن‌ سردبيري‌ نشرية مكتب‌، به‌ مسائل‌ ادبى‌ پرداخت‌ و در تحليل‌ و نقد شعر گامهاي‌ ارزشمندي‌ برداشت‌ دومان‌، 50 º لوند، و از اركان‌ انجمن‌ ادبى‌ ثروت‌ فنون‌ شد. در اواخر سدة 9م‌ وي‌ افزون‌ بر تحقيق‌ مفصل‌ دربارة عليشير نوايى‌، به‌ انتشار دو رشته‌ زندگى‌نامة ادبى‌ پرداخت‌ «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، ؛ XI/21-22 بانارلى‌، .1010
زندگى‌ نامه‌هاي‌ اسماعيل‌ حقى‌ را مى‌توان‌ نمونة نقد ادبيات‌ نوين‌ تركى‌ دانست‌ بستانى‌، 3/03، اما از آنجا كه‌ او به‌ هيچ‌ يك‌ از گروههاي‌ ادبى‌ آن‌ دوره‌ تعلق‌ نداشت‌، چندان‌ مورد توجه‌ قرار نگرفت‌. به‌ هر حال‌ او در جوانى‌ و در ابتداي‌ راه‌، نشر اينگونه‌ آثار را به‌ كناري‌ نهاد و روي‌ به‌ ترجمه‌ آورد و تا پايان‌ زندگى‌ بدان‌ پرداخت‌ «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، 2 ، EIهمانجاها.
پس‌ از تغيير الفباي‌ تركى‌ و شروع‌ دورة نهضت‌ ترجمه‌ 932م‌ ، اسماعيل‌ حقى‌ آثار متعددي‌ از نويسندگان‌ و شعراي‌ غرب‌ - بيشتر فرانسوي‌ - چون‌ لامارتين‌، مورووا، پى‌ير لوتى‌، بنوا، فلوبر و نيز شكسپير و تولستوي‌ ترجمه‌ كرد؛ از اين‌ روي‌ او را مروج‌ سمبوليسم‌ و ادبيات‌ فرانسه‌ در تركيه‌ دانسته‌اند «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، ؛ XI/22 ازن‌، .229-230 او را از پيروان‌ مكتب‌ كهن‌ شرق‌ به‌ شمار آورده‌اند V(2)/1115 .IA,
آثار:
الف‌ - تأليفات‌: . نويسندگان‌ ترك‌ در سدة 4». اين‌ اثر در دفتر جداگانه‌ چاپ‌ شده‌ است‌. دفتر يكم‌: احمد مدحت‌ افندي‌، دفتر دوم‌: اكرم‌ بك‌، دفتر سوم‌: جودت‌ پاشا استانبول‌، 308ق‌/891م‌، دفتر چهارم‌: شمس‌ الدين‌ سامى‌ استانبول‌، 311ق‌/893م‌، همراه‌ با تحقيقى‌ دربارة تئاتر و نقد آثار تئاتري‌ شمس‌ الدين‌ سامى‌. اين‌ دفتر ارزيابى‌ دقيقى‌ دربارة اين‌ نويسندگان‌ و آثارشان‌ است‌. . «شاعران‌ هم‌عصر ما»، استانبول‌، 311ق‌. در اين‌ اثر اشعار معلم‌ جودي‌، امين‌ همايى‌، على‌ روحى‌، نبى‌ زاده‌ كاظم‌ با نقد و ارزيابى‌، معرفى‌ مى‌شود. . «اديبان‌ مشهور عثمانى‌». از اين‌ اثر تنها يك‌ دفتر با عنوان‌ معلم‌ ناجى‌ در استانبول‌ 311ق‌ انتشار يافته‌ است‌.
ب‌ - ترجمه‌ها: . منتخبات‌ تراجم‌ مشاهير، استانبول‌، 307ق‌. اسماعيل‌ حقى‌ اين‌ جنگ‌ را همراه‌ با ابراهيم‌ فهيم‌ گرد آورده‌ است‌. گلچينى‌ از ادبيات‌ فرانسه‌ و برخى‌ ترجمه‌هاي‌ ديگر نيز در كتاب‌ گنجانده‌ شده‌ است‌. . «گلهاي‌ رنج‌» از شارل‌ بودلر، استانبول‌، 927م‌. ترجمة روان‌ و سليس‌ اين‌ اثر سبب‌ محبوبيت‌ شاعر سمبوليست‌ فرانسه‌ در ميان‌ ادب‌ دوستان‌ ترك‌ شد.
مآخذ: بستانى‌؛ نيز:
Banarl o , N.S., T O rk edebiy @ t o t @ rihi , Istanbul, 1971; Duman, H., Arap harfli s O reli yay o nlar toplu katalogu, Istanbul, 1986; EI 2 ; IA; Istanbul ansiklopedisi, Istanbul,1967;Levend, A.S., T O rk edebiyat o , tarihi, Ankara, 1984; Z zege, M. S., Eski harflerle bas o lm o s t O rk 5 e eserler katalogu, Istanbul,1975; Z z N n, M. N., Son as o r t O rk edebiyat o , tarihi, Istanbul, 1945; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1995.
ناصر شعاريان‌ستاري‌