اِسْماعيل‌ِ دُوُّم‌ِ صَفَوي‌، ابوالمظفر شاه‌ اسماعيل‌ دوم‌ حك 84- 85ق‌/576-577م‌، فرزند دوم‌ شاه‌ طهماسب‌ اول‌، و سومين‌ فرمانرواي‌ صفوي‌.
تاريخ‌ تولد او را مورخان‌ مشهور عصر صفويه‌ ذكر نكرده‌اند، ولى‌ هينتس‌ بنابر گزارش‌ الساندري‌ سفير ونيز سال‌ 40ق‌ را آورده‌ است‌ ص‌ 5؛ اما با توجه‌ به‌ سن‌ اسماعيل‌ در هنگام‌ مرگ‌ - 1 يا 4 سال‌ كه‌ در برخى‌ از منابع‌ آمده‌ است‌ ملاكمال‌، 5؛ محمد معصوم‌، 6 - بايد چند سال‌ ديرتر زاده‌ شده‌ باشد، چنانكه‌ محمد معصوم‌ ولادت‌ او را 44ق‌ دانسته‌ است‌ ص‌ 5. اسماعيل‌ در دربار رشد كرد و به‌ تحصيل‌ فنون‌ نظامى‌ پرداخت‌. 4 ساله‌ بود كه‌ القاس‌ برادر شاه‌ طهماسب‌ به‌ سلطان‌ سليمان‌ عثمانى‌ پناهنده‌ شد و شاه‌ طهماسب‌ نيز ولايت‌ شروان‌ را به‌ اسماعيل‌ داد غفاري‌، 96-97. والى‌ جوان‌ و جنگجويانش‌ در نبرد برضد تهاجمهاي‌ مكرر سليمان‌ و متحدش‌ القاس‌ شركت‌ كرد روملو، 26-36؛ عبدي‌ بيك‌، 8-02 و در قفقاز و آسياي‌ صغير پيروزيهاي‌ نمايانى‌ به‌ دست‌ آورد روملو، 61-70؛ طهماسب‌، 5 -3؛ عالم‌ آرا...، 97-07. به‌ روايت‌ عبدي‌ بيك‌، اسماعيل‌ در اين‌ جنگها بعضى‌ از سرزمينهاي‌ قلمرو عثمانى‌ را چنان‌ عرصة تاراج‌ و ويرانى‌ قرار داد كه‌ تا سالها ترميم‌ آن‌ خرابيها ميسر نبود ص‌ 9. از آن‌ هنگام‌ وي‌ در ديدة قزلباشها حكم‌ قهرمان‌ ملى‌ يافت‌ هينتس‌، 8. گرچه‌ صلح‌ آماسيه‌ 61ق‌/555م‌ به‌ نبردهاي‌ ايران‌ و عثمانى‌ خاتمه‌ داد طهماسب‌، 3، ولى‌ اسماعيل‌ و يارانش‌ آن‌ را نپذيرفتند. از اين‌ رو شاه‌ طهماسب‌، اسماعيل‌ را ولايت‌ خراسان‌ داد، تا نه‌ تنها او را از صحنة جنگ‌ و صلح‌ شمال‌ غرب‌ دور كند، بلكه‌ مى‌خواست‌ مصاحبت‌ با خراسانيان‌ باعث‌ تنزل‌ روحية قزلباشى‌ در او شود نك: غفاري‌، 02؛ شاملو، 8. با اينهمه‌، اسماعيل‌ همچنان‌ طرفدار حملة قزلباش‌ به‌ عثمانى‌ و تصرف‌ بغداد بود سفرنامه‌ها...، 36؛ هينتس‌، 4- 5، تا سرانجام‌ طهماسب‌، اسماعيل‌ را طلب‌ كرد و او را در قلعة قهقهه‌ به‌ حبس‌ انداخت‌ اسكندربيك‌، /25؛ بيات‌، 62 و يارانش‌ را نيز مقتول‌ يا محبوس‌ كرد قاضى‌ احمد، /85؛ ملا كمال‌، 0؛ اما قاضى‌ احمد سياست‌ ارباب‌ غرض‌ مثل‌ معصوم‌ بيك‌ را در سرنگونى‌ اسماعيل‌ و يارانش‌ مؤثر مى‌داند /88؛ نيز نك: عالم‌ آرا، 53.
اسماعيل‌ 1 سال‌ در قهقهه‌ زندانى‌ بود نطنزي‌، 9 تا طهماسب‌ درگذشت‌ و حيدر ميرزا فرزند سوم‌ او به‌ كمك‌ طايفة استاجلو و شماري‌ از منصب‌ داران‌ با ارائة وصيت‌نامة «تزويري‌» در 84ق‌/576م‌ خود را شاه‌ خواند روملو، 65-66؛ نطنزي‌ 9-0؛ منجم‌، 7؛ اما مخالفان‌ و قزلباشان‌ كه‌ بيشتر از قورچيان‌ شاملو، روملو، افشار و قاجار بودند، در خانة حسين‌ قلى‌ خلفا جمع‌ شدند روملو، 66- 69؛ نطنزي‌، 9 و روز بعد به‌ راهنمايى‌ پري‌ خان‌ خانم‌ دختر طهماسب‌، حيدر را به‌ قتل‌ رساندند همو، 2؛ روملو، 71-72 و سلطنت‌ به‌ نام‌ اسماعيل‌ كردند اسكندربيك‌، /97؛ واله‌، 04 - 05.
اسماعيل‌ در صفر 84/مة 576 از قهقهه‌ بيرون‌ آمد و عازم‌ پايتخت‌ شد روملو، 76-82؛ واله‌، 08 -16. او در قزوين‌ اعلام‌ كرد كه‌ هيچ‌آفريده‌اي‌تيغ‌تعرض‌بيرون‌نياورد روملو،81-82؛ اسكندربيك‌، /01 و به‌ بستگانش‌ خط امان‌ داد، ولى‌ به‌ روايت‌ اسكندر بيك‌ «مكنون‌ خاطرش‌ جز اعدام‌ ايشان‌ نبود» همانجا؛ نيز نك: واله‌، 18. او در جمادي‌ الاول‌ 84/اوت‌ 576 تاج‌ پادشاهى‌ بر سر گذاشت‌ نطنزي‌، 1؛ اسكندر بيك‌، /07؛ منجم‌، 2 و چون‌ بيم‌ داشت‌ كه‌ به‌ سرنوشت‌ برادرش‌ سلطان‌ حيدر دچار شود، در صدد نابودي‌ هر مدعى‌ احتمالى‌ پادشاهى‌ برآمد. مردم‌ و برخى‌ از سران‌ قزلباش‌ كه‌ از زراندوزي‌ و سالوس‌ مآبى‌ عهد طهماسب‌ و حاكميت‌ بى‌ تحول‌ 0 سالة دولت‌ وي‌ خسته‌ شده‌ بودند نك: واله‌، 94- 95، اميد به‌ اسماعيل‌ داشتند؛ اما خشونت‌ شاه‌ اسماعيل‌ و قتلهاي‌ پى‌ در پى‌ امراي‌ كشور توسط او، نتيجه‌اي‌ جز ايجاد پريشانى‌ نداشت‌. اسماعيل‌ صدارت‌ دولت‌ خود را به‌ دو تن‌ از علماي‌ مشهور، ميرزا مخدوم‌ شريفى‌ و شاه‌ عنايت‌ الله‌ نقيب‌ اصفهانى‌ داد و چون‌ به‌ سنيان‌ گرايش‌ داشت‌، با برخى‌ علما و نيز تبرائيان‌ بدرفتاري‌ آغاز كرد اسكندربيك‌، /14؛ نظنزي‌، 1. او نخست‌ دست‌ پري‌ خان‌ خانم‌ را از مداخله‌ در كار ملك‌ كوتاه‌ كرد اسكندربيك‌، /01؛ واله‌، 20 - 21؛ حسين‌ قلى‌ خلفا را معزول‌ و كور نمود روملو، 86؛ واله‌، 25؛ و دستور قتل‌ سران‌ استاجلو را به‌ بهانة آنكه‌ طرفدار سلطان‌ حيدر بودند، صادر كرد اسكندربيك‌، /03، 04؛ واله‌، 29 -33. سپس‌ تن‌ از برادران‌ و برادرزادگان‌ خود را به‌ قتل‌ رساند روملو، 86-87؛ نطنزي‌، 4؛ اسكندربيك‌، /09-12؛ واله‌ 42 - 49؛ شاملو، 00.
اين‌ كارها و نيز تحقير برخى‌ از اكابرِ علما و عزل‌ آنها از مناصبشان‌ نطنزي‌، 1؛ قاضى‌ احمد، /48 - 49 فضاي‌ خطرناكى‌ بر ضد شاه‌ پديد آورد و علماي‌ رنجيده‌ ازاو رأي‌ بر ضعف‌ عقيدة وي‌ به‌ تشيع‌ و تمايل‌ او به‌ تسنن‌ دادند اسكندر بيك‌، /13، 14. سرانجام‌، در 3رمضان‌ 85 مردة اسماعيل‌ را كه‌ در استعمال‌ افيون‌ افراط مى‌كرد، در خانة حسن‌ بيك‌ كه‌ به‌ قول‌ اسكندر بيك‌ «با او كمال‌ تعشق‌ و تعلق‌ داشت‌» يافتند /18- 19؛ ملاكمال‌، 5؛ منجم‌، 8. ظاهراً در همان‌ ايام‌ ظن‌ قتل‌ او نيز مى‌رفته‌ است‌؛ چه‌، روملو متذكر شده‌ كه‌ شاه‌ مقتول‌ نگشته‌ است‌، زيرا كه‌ وي‌ ترياق‌ به‌ افراط مى‌خورده‌، و قولنجى‌ عظيم‌ داشته‌ است‌ ص‌ 95؛ نيز نك: نطنزي‌، 1؛ قاضى‌ احمد، /52 -53.
به‌ رغم‌ پريشانيهاي‌ داخلى‌ در اين‌ دورة كوتاه‌، به‌ طور كلى‌ آرامش‌ بر قلمرو صفويه‌ حكمفرما بود همو، /49 و حتى‌ عثمانيان‌ نيز به‌ مرزهاي‌ ايران‌ تجاوزي‌ نكردند نطنزي‌، 6 - 8 و تنها كاووس‌ در شروان‌، و اسكندر والى‌ قلعة پلنگان‌ مدتى‌ به‌ شورش‌ برخاستند روملو، 90-93؛ نك: قاضى‌ احمد، /45 -47.
سجع‌ مهر اسماعيل‌ دوم‌ «هو العادل‌» بود و چون‌ شعر مى‌سرود «عادلى‌» تخلص‌ مى‌كرد مشيري‌، 2؛ قزوينى‌، 4؛ آذر بيگدلى‌، 5.
مآخذ: آذر، بيگدلى‌، لطفعلى‌، آتشكده‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ سادات‌ ناصري‌، تهران‌، 336ش‌؛ اسكندربيك‌ منشى‌، عالم‌ آراي‌ عباسى‌، تهران‌، 347ش‌؛ بيات‌، اروج‌ بيك‌، دون‌ ژوان‌ ايرانى‌، ترجمة مسعود رجب‌ نيا، تهران‌، 338ش‌؛ روملو، حسن‌، احسن‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌، تهران‌، 357ش‌؛ سفرنامه‌هاي‌ ونيزيان‌ در ايران‌، ترجمة منوچهر اميري‌، تهران‌، 363ش‌؛ شاملو، ولى‌ قلى‌، قصص‌ الخاقانى‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ سادات‌ ناصري‌، تهران‌، 371ش‌؛ طهماسب‌ صفوي‌، تذكرة شاه‌ طهماسب‌، به‌ كوشش‌ عبدالشكور، برلن‌، 343ق‌؛ عالم‌ آراي‌ شاه‌ طهماسب‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 370ش‌؛ عبدي‌ بيك‌ شيرازي‌، تكملة الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌، تهران‌، 369ش‌؛ غفاري‌ قزوينى‌، احمد، تاريخ‌ جهان‌ آرا، به‌ كوشش‌ مجتبى‌ مينوي‌، تهران‌، 343ش‌؛ قاضى‌ احمد قمى‌، خلاصة التواريخ‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقى‌، تهران‌، 359ش‌؛ قزوينى‌، ابوالحسن‌، فوايد الصفويه‌، به‌ كوشش‌ مريم‌ ميراحمدي‌، تهران‌، 367ش‌؛ محمد معصوم‌، تاريخ‌ سلاطين‌ صفويه‌، به‌ كوشش‌ اميرحسن‌ عابدي‌، تهران‌، 351ش‌؛ مشيري‌، محمد، «سكه‌شناسى‌ ايران‌، سكه‌هاي‌ اسماعيل‌ دوم‌ صفوي‌»، يغما، تهران‌، 352ش‌، شم ؛ ملاكمال‌، «بخشى‌ از تاريخ‌...»، دو كتاب‌ نفيس‌ از مدارك‌ اولية تاريخ‌ صفويان‌، خلاصة التواريخ‌ و تاريخ‌ ملاكمال‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ دهگان‌، اراك‌، 334ش‌؛ منجم‌ يزدي‌، محمد، تاريخ‌ عباسى‌، به‌ كوشش‌ سيف‌ الله‌ وحيدنيا، تهران‌، 366ش‌؛ نطنزي‌، محمود، نقاوة الا¸ثار فى‌ ذكر الاخبار، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقى‌، تهران‌، 373 ش‌؛ واله‌ اصفهانى‌، محمد يوسف‌، خلد برين‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 372ش‌؛ هينتس‌، والتر، شاه‌ اسماعيل‌ دوم‌ صفوي‌، ترجمة كيكاووس‌ جهانداري‌، تهران‌، 371ش‌.
مهدي‌ كيوانى‌