اِسِك‌، شهري‌ در سرزمين‌ تاريخى‌ اسلاونيا در شرق‌ جمهوري‌ كرواسى‌. نام‌ اين‌ شهر در زبان‌ صربو - كروات‌ به‌ صورت‌ اُسى‌يِك‌1، در زبان‌ مجاري‌ اسك‌2، در آلمانى‌ اِسِگ‌ و در تركى‌ اوسك‌3 آمده‌ است‌ ( EI؛ لطفى‌ پاشا، 414؛ پچوي‌، 1/152؛ صولاق‌ زاده‌، 453؛ اوليا چلبى‌، 6/178؛ راسم‌، 1/217؛ اوزون‌ چارشيلى‌، II/ , .(480-481 اين‌ نام‌ را به‌ صورت‌ اِصِك‌ (بستانى‌، 3/746) نيز نوشته‌اند. در زبان‌ روسى‌ صورت‌ صربو - كروات‌ اين‌ نام‌ پذيرفته‌ شده‌ است‌ («فرهنگ‌...4»، .(942 اين‌ شهر كه‌ در كنار رود دراوا از شاخه‌هاي‌ دانوب‌ واقع‌ شده‌ است‌، تا 1919م‌ تابع‌ مجارستان‌ بود و از آن‌ پس‌ به‌ جمهوري‌ يوگسلاوي‌ پيوست‌ ( 2 EI) و پس‌ از تأسيس‌ جمهوري‌ فدراتيو كرواسى‌، تابع‌ آن‌ شد («فرهنگ‌»، همانجا).
جمعيت‌ اسك‌ در 1953م‌، 300 ،57نفر XXXI/281) , 2 BSE)، در 1964م‌، 80 هزار ( بروكهاوس‌، ذيل‌ اسگ‌5)، در 1973م‌، 96 هزار XVIII/557) , 3 BSE) و در 1981م‌، 104 هزار نفر بوده‌ است‌ («فرهنگ‌»، همانجا).
از اين‌ شهر نخستين‌ بار در جريان‌ جنگ‌ دولت‌ عثمانى‌ با مجارها ياد شده‌ است‌ ( 2 EI). در مآخذ عهد عثمانى‌ علاوه‌ بر شهر (نك: اوليا چلبى‌، همانجا)، از قلعة اوسك‌ نيز در سدة 10ق‌/16م‌ ياد شده‌ است‌ (پچوي‌، صولاق‌زاده‌، همانجاها؛ اولياچلبى‌، 6/180). در عهد فرمانروايى‌ سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌ (926-974ق‌/1520-1566م‌)، ابراهيم‌ پاشا وزير اعظم‌ و بيگلربيگ‌ روم‌ ايلى‌ در 932ق‌/1526م‌ حملة وسيعى‌ را به‌ مجارستان‌ آغاز كرد. سپاهيان‌ عثمانى‌ نخست‌ به‌ سيرميوم‌6 كه‌ مجارها آن‌ را سرمسگ‌7 مى‌ناميدند، حمله‌ بردند. پائول‌ توموري‌ فرمانده‌ سپاه‌ مجارستان‌ كوشيد تا لشكريان‌ عثمانى‌ را كنار رود دراوا متوقف‌ كند، ولى‌ تركان‌ پس‌ از تصرف‌ قلعة ايلوق‌ در شوال‌ 932/ژوئية 1526م‌ شهر و قلعة اسك‌ را به‌ سهولت‌ تصرف‌ كردند. ابراهيم‌ پاشا پلى‌ بر رود دراوا احداث‌ كرد كه‌ سلطان‌ سليمان‌ در ذيقعدة همان‌ سال‌ از آن‌ گذشت‌. لشكريان‌ عثمانى‌ با گذر از پل‌ تا مُهاچ‌8 پيش‌ رفتند. مجارها گرچه‌ پس‌ از تصرف‌ قلعة اسك‌ در صدد مقابله‌ برآمدند، ولى‌ طرفى‌ نبستند (اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ II/323 صولاق‌زاده‌، همانجا؛ 2 EI؛ هامر پورگشتال‌، 2/989).
گذرگاه‌ نزديك‌ اسك‌ كه‌ در بخش‌ بالاي‌ رود دراوا قرار داشت‌، تا يك‌ قرن‌ و نيم‌ از پايگاههاي‌ عمدة سپاه‌ عثمانى‌ براي‌ حمله‌ به‌ مجارستان‌ بود. حملات‌ بعدي‌ تركان‌ به‌ مجارستان‌ در سالهاي‌ 1529م‌، 1532م‌، 1541م‌ و 1543م‌ روي‌ داد ( 2 EI). در 974ق‌/1566م‌ در جريان‌ لشكركشى‌ به‌ سيگتوار9 نيز پلى‌ دائم‌ بر روي‌ رود دراوا احداث‌ شد (همانجا). قلعة اسك‌ ميان‌ سپاهيان‌ عثمانى‌ از يك‌ سو و اتريش‌ - مجارستان‌ از سوي‌ ديگر گاه‌ دست‌ به‌ دست‌ مى‌شد. در شعبان‌ 1095/ ژوئية 1684 بكري‌ مصطفى‌ پاشا كه‌ از برابر نيروهاي‌ اتريش‌ گريخته‌ بود، شهرها و قصبه‌هاي‌ موجود ميان‌ دو رود تونا و دراوا را بدون‌ دفاع‌ به‌دشمن‌ باز گذاشت‌ و خود را به‌حوالى‌اسك‌ رسانيد(اوزون‌چارشيلى‌، .(III(1)/461 وي‌ در رمضان‌ همان‌ سال‌ اسك‌ را نيز رها كرد (همو، .(III(1)/462 نيروهاي‌ اتريش‌ در ذيقعدة 1098 با استفاده‌ از شورش‌ در سپاه‌ عثمانى‌ تا حومة اسك‌ پيش‌ تاختند (همو، .(III(1)/472,473 در اوايل‌ سال‌ 1099ق‌/1687م‌ اسك‌ به‌ تصرف‌ نيروهاي‌ اتريش‌ - مجارستان‌ درآمد و از تابعيت‌ دولت‌ عثمانى‌ منتزع‌ شد ( 2 EI؛ اوزون‌ چارشيلى‌، .(III(1)/509 در 1102ق‌/1690م‌ سپاه‌ تاتار از رود ساوا گذشت‌ و تا حوالى‌ اسك‌ پيش‌ آمد. سپس‌ توپال‌ حسين‌ پاشا بيگلربيگ‌ بوسنى‌ قلعة اسك‌ را محاصره‌ كرد و آسيب‌ فراوان‌ بدان‌ وارد آورد، ولى‌ به‌ تصرف‌ آن‌ توفيق‌ نيافت‌ (همو، .(III(1)/528
به‌ نوشتة پچوي‌ در 936ق‌/1530م‌ قلعة اسك‌ در جريان‌ جنگ‌ با خاك‌ يكسان‌ شد، ولى‌ به‌ هنگام‌ سفر سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌ بار ديگر آباد گرديد و كاخى‌ براي‌ سلطان‌ عثمانى‌ ساخته‌ شد (1/152-153).
اوليا چلبى‌ (6/178) بناي‌ شهر اسك‌ را كه‌ با عنوان‌ قصبه‌ از آن‌ ياد كرده‌ است‌، منتسب‌ به‌ ماتياش‌ (ماتياس‌) پادشاه‌ مجارستان‌ دانسته‌ است‌. محتمل‌ است‌ كه‌ منظور وي‌ ماتياش‌ هونيادي‌10 پادشاه‌ مجارستان‌ (1458-1490م‌) بوده‌ باشد كه‌ در راه‌ وحدت‌ كشورش‌ كوشيد و با امپراتوري‌ عثمانى‌ به‌ مبارزه‌ برخاست‌ (نيز نك: XV/515 , 3 BSE).
اوليا چلبى‌ ضمن‌ شرح‌ قلعة اسك‌، مكان‌ آن‌ را زمينى‌ پهناور و مسطح‌ ذكر كرده‌ است‌ و دژ آن‌ را شامل‌ دو بخش‌: قلعة داخلى‌ و قلعة ميانى‌ نوشته‌ است‌. بيرون‌ قلعة ميانى‌ كه‌ برخى‌ آن‌ را قلعة خارجى‌ ترجمه‌ كرده‌اند، شهري‌ به‌ نام‌ واروش‌ وجود داشت‌ (6/180؛ 2 EI). وي‌ اين‌ شهر را داراي‌ 400 خانة چوبى‌ و پاكيزه‌ نوشته‌ كه‌ در بناي‌ آن‌ سنگ‌ به‌ كار نرفته‌ است‌ (6/182-183). همو مى‌نويسد كه‌ سلطان‌ سليمان‌ كليساي‌ قديم‌ شهر اسك‌ را به‌ مسجد بدل‌ كرد و اين‌ مسجد به‌ نام‌ او ناميده‌ شد. وي‌ ضمن‌ اشاره‌ به‌ ديگر مساجد، از مسجد قاسم‌ پاشا نام‌ برده‌، و تاريخ‌ بناي‌ آن‌ را 966ق‌/1559م‌ نوشته‌ است‌؛ همچنين‌ به‌ مسجد مصطفى‌ پاشا اشاره‌ نموده‌، آن‌ را مسجدي‌ روشن‌ در محل‌ پر ازدحام‌ چهارسو تصوير كرده‌ است‌ (6/183). در كويهاي‌ شهر جمعاً 40 مسجد و 4 دارالتدريس‌ وجود داشته‌ كه‌ يكى‌ از آنها مدرسة مصطفى‌ پاشا بوده‌ است‌. وي‌ شمار دكانهاي‌ شهر را 200 باب‌ نوشته‌ كه‌ انواع‌ كالاهاي‌ هندي‌، ايرانى‌ و عرب‌ را به‌ خريداران‌ عرضه‌ مى‌كردند (6/184).
پلى‌ كه‌ پيش‌تر از آن‌ ياد شد، به‌ فرمان‌ سليمان‌ قانونى‌ بر روي‌ زورقها احداث‌ شده‌ بود. در دو سوي‌ پل‌ پناهگاههايى‌ ويژة افراد سپاه‌ عثمانى‌ وجود داشت‌. اين‌ پناهگاهها، ويژة پيادگان‌ سپاه‌ عثمانى‌ بود (هامر پورگشتال‌، 2/989؛ 2 EI). مأمورانى‌ در اين‌ پناهگاهها مى‌نشستند و از بازرگانانى‌ كه‌ آمد و شد مى‌كردند، باج‌ مى‌گرفتند. شب‌ هنگام‌ پل‌ با زنجير بسته‌ مى‌شد (اوليا چلبى‌، 6/187- 188). در منابع‌ غربى‌ از پل‌ اسك‌ به‌عنوان‌هنري‌ چشمگيردرصنعت‌ پل‌سازي‌يادشده‌است‌ ( .(EIاوليا چلبى‌ مى‌نويسد كه‌ دو ارابه‌ مى‌توانستند در كنار يكديگر از پل‌ بگذرند (6/188). طول‌ پل‌ را 100 ،3قدم‌ نوشته‌اند كه‌ يك‌ اسب‌ سوار ظرف‌ يك‌ ساعت‌ و نيم‌ مى‌توانسته‌ است‌ از آن‌ بگذرد (هامر پورگشتال‌، 4/2688 ؛ 2 EI). در دو سوي‌ رود سنگرهاي‌ نظامى‌ به‌ منظور محافظت‌ از پل‌ ساخته‌ شده‌ بود. اين‌ پل‌ در 1664م‌ از سوي‌ مجارها به‌ آتش‌ كشيده‌ شد، ولى‌ تركان‌ آن‌ را از نوساختند. بار ديگر ژنرال‌ لِسلى‌ در 1685م‌ بخشى‌ از پل‌ را كه‌ در سمت‌ باتلاقها بود و نيز قسمتى‌ از شهر اسك‌ را به‌ آتش‌ كشيد و آن‌ را از سپاهيان‌ عثمانى‌ باز پس‌ گرفت‌ ( 2 EI؛ هامر پورگشتال‌، همانجا). در 1687م‌ اسك‌ بار ديگر به‌ تصرف‌ تركان‌ درآمد، ولى‌ ديري‌ نپاييد ( 2 .(EI
به‌ نوشتة اوليا چلبى‌ زبان‌ مردم‌ اسك‌ مجاري‌ بوده‌ است‌ (6/178؛ 2 EI). همو مى‌افزايد كه‌ در شهر كاروانسرايى‌ وجود نداشت‌، ولى‌ درِ خانه‌هاي‌ اكابر و اعيان‌ شهر گشاده‌ بود و مسافران‌ را به‌ ميهمانى‌ مى‌پذيرفتند. وي‌ همچنين‌ از نهرهاي‌ آب‌ زلال‌ ياد كرده‌، و اسك‌ را شهري‌ بس‌ آباد نوشته‌ است‌ (6/180، 184).
شهر اسك‌ مركز تقاطع‌ راههاي‌ آهن‌، شوسه‌ و آبى‌ رودخانه‌اي‌ است‌. اين‌ شهر يكى‌ از مراكز اقتصادي‌ و فرهنگى‌ اسلاونيا، و داراي‌ صنايع‌ تهية مواد خوراكى‌، چرم‌ سازي‌، پارچه‌بافى‌، مصالح‌ ساختمانى‌، توليد دستگاههاي‌ بافندگى‌ و كشاورزي‌، صنايع‌ شيميايى‌، چوب‌ بري‌، مبل‌ سازي‌، كبريت‌ سازي‌، كاغذ سازي‌، تهية پارچه‌هاي‌ كتانى‌، صنايع‌ الكترونيك‌و جز XVIII/557)–¨‘ْ÷چ , 3 BSEXXXI/281; , 2 .(BSE
مآخذ: اوليا چلبى‌، سياحت‌ نامه‌، استانبول‌، 1318ق‌؛ بستانى‌، پطرس‌، دائرة المعارف‌، بيروت‌، 1295ق‌/1878م‌؛ پچوي‌، ابراهيم‌، تاريخ‌، استانبول‌، 1283ق‌؛ راسم‌، احمد، عثمانلى‌ تاريخى‌، استانبول‌، 1326- 1328ق‌؛ صولاق‌زاده‌، محمد، تاريخ‌، استانبول‌، 1297ق‌؛ لطفى‌ پاشا، تواريخ‌ آل‌ عثمان‌، استانبول‌، 1341ق‌؛ هامر پورگشتال‌، ي‌.، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌، ترجمة ميرزا زكى‌ على‌آبادي‌، تهران‌، 1367- 1368ش‌؛ نيز:
Brockhaus; BSE 2 ; BSE 3 ; EI 2 ; Sovetski o entsiklopedicheski o slovar, Moscow, 1987; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o tarihi, Ankara, 1983.
عنايت‌الله‌ رضا