اَسْرارْدَده‌، محمد (1162-1211ق‌/1749-1796م‌)،فرزند احمد بى‌زبان‌، شاعر، تذكره‌ نويس‌ و از درويشان‌ سلسلة مولويه‌.
وي‌ در استانبول‌ زاده‌ شد و همانجا به‌ تحصيل‌ پرداخت‌ و علاوه‌ بر فارسى‌ و عربى‌، زبانهاي‌ يونانى‌، لاتين‌ و ايتاليايى‌ را نيز فرا گرفت‌ (بانارلى‌، 789 ؛ لوند، .(I/348 نخست‌ قصد آن‌ داشت‌ كه‌ به‌ تدريس‌ بپردازد، ولى‌ پس‌ از آشنايى‌ با شيخ‌ غالب‌ (1171-1213ق‌) از سر صدق‌ و اخلاص‌ به‌ طريقت‌ مولويه‌ پيوست‌ و در مولوي‌ خانة غلطة (گالاتا) استانبول‌ به‌ تكميل‌ تحصيلات‌ مشغول‌ شد و پس‌ از سپري‌ كردن‌ دورة رياضت‌، به‌مقام‌ «درويشى‌ و دَدَگى‌» رسيد و در زمرة ياران‌صميمى‌ و مريدان‌ نزديك‌ شيخ‌ غالب‌ درآمد (اورال‌، 34 ؛ ميدان‌ لاروس‌، .(IV/381 از آن‌ پس‌ لحظه‌اي‌ از مرشد خود جدا نشد و در حجرة كوچكى‌ در مولوي‌ خانة غلطه‌ اقامت‌ گزيد و باقى‌ عمر كوتاهش‌ را به‌ سرودن‌ اشعار صوفيانه‌ گذراند (لوند، همانجا) و سرانجام‌، در 49 سالگى‌، پيش‌ از شيخ‌ خويش‌ وفات‌ يافت‌ و در مولوي‌ خانة غلطه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (بانارلى‌، همانجا).
تنها نكتة مهم‌ زندگى‌ اسراردده‌ دوستى‌ و صميميت‌ عميقى‌ بود كه‌ بين‌ او و شيخ‌ غالب‌ وجود داشت‌. وي‌ در بسياري‌ از اشعار خود با تحسين‌ و احترام‌ از مرشدش‌ ياد كرده‌ است‌. مرثية زيبايى‌ كه‌ شيخ‌ غالب‌ در سوگ‌ مرگ‌ نابهنگام‌ او سروده‌، نشان‌ دهندة علاقه‌ و دلبستگى‌ متقابل‌ آنهاست‌ (گيب‌، .(IV/207
اسراردده‌ از شعراي‌ بزرگ‌ ادبيات‌ ديوانى‌ است‌. اغلب‌ اشعار او رنگ‌ مذهبى‌ و عرفانى‌ دارد، خاصه‌ اشعاري‌ كه‌ در ستايش‌ شمس‌ تبريزي‌ و مولوي‌ سروده‌ شده‌، و بيشتر آنها در قالب‌ ترجيع‌بند، مخمس‌ و رباعى‌ است‌. وي‌ در اشعار صوفيانة خويش‌ از سبك‌ شيخ‌ غالب‌ پيروي‌ مى‌كرد II/999) , 2 EI). هر چند اشعار او از قوت‌ چندانى‌ برخوردار نيست‌، ولى‌ اغلب‌ آنها روان‌، روشن‌ و حاوي‌ احساسات‌ لطيف‌ بشري‌ است‌ و شيوة بيانش‌ نسبت‌ به‌ ديگر شاعران‌ مولويه‌ چندان‌ پيچيده‌ و ابهام‌آميز نيست‌ (گيب‌، ؛ IV/208 قس‌: پكلجاي‌، .(VII/324 شعر او همچون‌ آينه‌اي‌ لطافت‌ روح‌ و عواطف‌ باطنى‌ صوفى‌ سالكى‌ را كه‌ دور از جهان‌ مادي‌ خود را در ميان‌ ديوارهاي‌ مولوي‌ خانه‌ منزوي‌ ساخته‌، منعكس‌ مى‌سازد، با اينهمه‌، سخنانش‌ در ميان‌ تودة مردم‌ جايى‌ ندارد (گيب‌، همانجا).
آثار: 1. ديوان‌ اشعار . ديوان‌ كوچك‌ اشعار او مجموعاً 160 صفحه‌ است‌ و به‌ خط عربى‌ در 1257ق‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (ئوزگه‌، .(286 2 و 3. «مبارك‌نامه‌» و «فتوت‌نامه‌». اين‌ دو منظومه‌ كه‌ در قالب‌ مثنوي‌ سروده‌ شده‌اند و مضمون‌ مذهبى‌ دارند، نشان‌ دهندة عشق‌ و احترام‌ اسراردده‌ به‌ على‌ (ع‌) و خاندان‌ نبوت‌ است‌. اين‌ دو مثنوي‌ در بخش‌ آخر ديوان‌ اشعار وي‌ جاي‌ گرفته‌اند (پكلجاي‌، همانجا؛ «دائرة المعارف‌...1»، .(XV/439 4. تذكرة شعراي‌ مولويه‌. اين‌ تأليف‌ مهم‌ترين‌ اثر اسراردده‌ به‌شمار مى‌آيد و حاوي‌ نمونة اشعار و شرح‌ احوال‌ بيش‌ از 200 شاعر مولويه‌ است‌ (كاراعلى‌ اوغلو، .(727 چنانكه‌ مؤلف‌ در آغاز كتاب‌ آورده‌، نخست‌ شيخ‌ غالب‌ بعضى‌ از اشعار شعراي‌ مولويه‌ را كه‌ پسنديده‌ بوده‌، گرد آورده‌، و با افزودن‌ شرح‌ حال‌ برخى‌ از آنان‌، مجموعه‌اي‌ فراهم‌ ساخته‌ بوده‌ است‌ (لوند، همانجا)، ولى‌ به‌ سبب‌ اشتغال‌ به‌ ادارة مولوي‌ خانه‌ و پذيرايى‌ از زائران‌ فراوان‌ آنجا،فرصت‌اتمام‌ آن‌را نيافته‌است‌(اورال‌،همانجا)؛از اين‌رو،مجموعه‌ را به‌ اسراردده‌ سپرد تا آن‌ را به‌ صورت‌ تذكره‌اي‌ تدوين‌ كند (لوند، همانجا). اما اسراردده‌ در تنظيم‌ اين‌ تذكره‌ همة منابع‌ لازم‌ را مطالعه‌ و بررسى‌ نكرده‌ است‌ و بدين‌سبب‌، اين‌ اثر ارزش‌ چندانى‌ ندارد (بانارلى‌، همانجا)، به‌ويژه‌ آنكه‌ علاقة شخصى‌ و ارتباط و دوستى‌ او با برخى‌ از شاعران‌ آن‌ دوره‌، در تأليف‌ اين‌ تذكره‌ تأثير داشته‌ است‌. اين‌ تذكره‌ كه‌ در 1211ق‌ (سال‌ وفات‌ او) پايان‌ يافته‌، در 1309ق‌ به‌ اهتمام‌ على‌ انور تلخيص‌ شده‌، و با عنوان‌ سماع‌ خانة ادب‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (گولپينارلى‌، .(16
از اسراردده‌ لغت‌نامه‌اي‌ نيز به‌ ايتاليايى‌ - تركى‌ برجاي‌ مانده‌ است‌ (لوند، همانجا).
مآخذ:
Banarl o , N.S., T O rk edebiy @ t o t @ rih i, Istanbul, 1987; EI 2 ; Gibb, E.J.W., A History of Ottoman Poetry, London,1967;G N lp o narl o , A., Mevl ? n ? - dan sonra Mevlev Q lik, Istanbul , 1953 ; Karaalioglu , S . K . , T O rk edebiyat o tarihi, Istanbul, 1980; Levend, A. S., T O rk edebiyat o tarihi, Ankara, 1984; Meydan-Larousse, Istanbul, 1987; Oral, H., Seyh Galib, Istanbul, 1989; Z zege, M.S., Eski Harflerle bas o lm o s t O rk 5 e eserler katalogu, Istanbul, 1971; Pekolcay, N., Isl @ mi t O rk edebiyat o , Istanbul, 1981; T O rk ansiklopedisi, Ankara, 1968.
جلال‌ خسروشاهى‌