اِسْتِپاناكِرْت‌1 ، مركز قراباغ‌ عليا كه‌ در دوران‌ حاكميت‌ شوروي‌ با عنوان‌ ولايت‌ خود مختار قراباغ‌ كوهستانى‌ (تركى‌: داغلى‌ قراباغ‌ مختار ولايتى‌، و روسى‌: ناگورنو كاراباخسكايا آوتونومنايا اوبلاست‌1) شهرت‌ داشته‌ است‌(«دائرة المعارف‌ آذربايجان‌ ؛ IX/34ŠÃØýø¤øª XXIV(2)/527 , 3.(BSE
دربارة نام‌ پيشين‌ اين‌ شهر نظرهاي‌ متفاوتى‌ وجود دارد. در «دائرة المعارف‌ آذربايجان‌ شوروي‌» و «دائرة المعارف‌ بزرگ‌ شوروي‌» آمده‌ است‌ كه‌ اين‌ شهر تا 1923م‌ خان‌ كندي‌ بوده‌، و پس‌ از آن‌ استپاناكرت‌ ناميده‌ شده‌ است‌ (همانجاها؛ XI/604 , 2.(BSEولى‌ در «دائرة المعارف‌ ارمنستان‌ شوروي‌3» چنين‌ ذكر شده‌ است‌ كه‌ اين‌ شهر تا 1847م‌ واراراكن‌4 نام‌ داشته‌، و در اين‌ سال‌ خان‌ كند نام‌ گرفته‌ است‌ .(XI/124) دربارة سابقة تاريخى‌ اين‌ نامها آگاهى‌ روشنى‌ در دست‌ نيست‌. حمدالله‌ مستوفى‌ كه‌ از سرزمين‌ قراباغ‌ ياد كرده‌، هيچ‌ اشاره‌اي‌ به‌ اين‌ نامها نداشته‌ است‌ (ص‌ 56، 181، 182). ميرزا جمال‌ جوانشير قراباغى‌ مؤلف‌ تاريخ‌ قراباغ‌ كه‌ نگارش‌ آن‌ را به‌ دستور شاه‌ اميرخان‌ قراباغى‌ (بيگلروف‌) در 1263ق‌/1847م‌ آغاز كرده‌، و بخش‌ عمدة آن‌ را در 1292ق‌/1875م‌ به‌ پايان‌ رسانيده‌، هيچ‌ اشاره‌اي‌ به‌ نامهاي‌ واراراكن‌ و خان‌ كندي‌ نكرده‌ است‌ (ص‌ 1 ، 56). حال‌ آنكه‌ مآخذ ارمنى‌، سال‌ تبديل‌ نام‌ واراراكن‌ به‌ خان‌ كندي‌ را در 1847م‌ نوشته‌اند كه‌ سال‌ آغاز نگارش‌ كتاب‌ تاريخ‌ قراباغ‌ است‌. تنها عباسقلى‌ آقا با كيخانوف‌ مؤلف‌ كتاب‌ گلستان‌ ارم‌ كه‌ در فاصلة سالهاي‌ 1208- 1263ق‌/1794- 1847م‌ مى‌زيسته‌، ضمن‌ بيان‌ سخنى‌ افواهى‌ و عاميانه‌ از خان‌ كندي‌ نام‌ برده‌ است‌. وي‌ ضمن‌ شرح‌ خرابه‌هاي‌ قلعه‌ و بناهاي‌ قرية رمانه‌ (رمانه‌ روستاي‌ خان‌ كندي‌ است‌) به‌ نقل‌ از «افواه‌ ناس‌» آورده‌ است‌ كه‌ «امير حاجان‌ بلبله‌ رمانه‌ خان‌ كندي‌ در» (ص‌ 136). معلوم‌ نيست‌ اين‌ همان‌ خان‌ كندي‌ موردنظر باشد، زيرا در برخى‌ مناطق‌ به‌نامهاي‌ خان‌ كندي‌ برمى‌خوريم‌(نك: لغت‌نامه‌ ).چنين‌ مى‌نمايد كه‌ خان‌ كندي‌ قراباغ‌ تا زمان‌ تغيير نام‌، روستايى‌ بيش‌ نبوده‌ است‌ ( بريتانيكا ).
تبديل‌ نام‌ خان‌ كندي‌ به‌ استپاناكرت‌ با نام‌ استپان‌ شائوميان‌5 مرتبط است‌. وي‌ يكى‌ از فعالان‌ برجستة حزب‌ بلشويك‌ بود كه‌ پس‌ از سقوط دولت‌ مساوات‌ در آوريل‌ 1918م‌، رياست‌ شوراي‌ كميسرهاي‌ ملى‌ باكورا برعهده‌ داشت‌. پس‌ از حملة نيروهاي‌ انگليس‌ به‌ قفقاز، استپان‌ شائوميان‌ به‌ همراه‌ 25 كميسر باكو دستگير شد؛ آنان‌ به‌ ناحيه‌اي‌ در ماوراء خزر فرستاده‌، و سرانجام‌ در 19 سپتامبر 1918م‌ تير باران‌ شدند XLVII/547) , 2؛ BSEXXIX/299 , 3.(BSEبدين‌مناسبت‌ پس‌ از تأسيس‌ ولايت‌ خودمختار قراباغ‌ كوهستانى‌ در 7 ژوئية 1923، خان‌ كندي‌ به‌ ياد استپان‌ شائوميان‌، استپاناكرت‌ نام‌ گرفت‌ («دائرة المعارف‌ ارمنستان‌ شوروي‌»، .(XI/124
استپاناكرت‌ در دامنة شرقى‌ كوهستان‌ قراباغ‌، در جلگة رود گارگار، 26 كيلومتري‌ جنوب‌ ايستگاه‌ راه‌آهن‌ آق‌دام‌ بر سر راه‌ شوسة يولاخ‌6 نخجوان‌ ( XXIV(1)/488 , 3)، BSEدر ارتفاع‌ 837 متري‌ از سطح‌ دريا واقع‌ است‌ XL/604) , 2. راه‌ شوسه‌اي‌ كه‌ از اين‌ شهر مى‌گذرد، باكو و تفليس‌ (مراكز جمهوريهاي‌ آذربايجان‌ و گرجستان‌) را به‌ يكديگر مرتبط مى‌سازد. فاصلة استپاناكرت‌ تا باكو 329 كم است‌ («دائرة المعارف‌ آذربايجان‌ شوروي‌»، .(IX/34 ميانگين‌ دماي‌ هواي‌ شهر در زمستان‌ (ژانويه‌) 5/0- و در تابستان‌ (ژوئيه‌) 6/22 سانتى‌گراد است‌ («دائرة المعارف‌ ارمنستان‌ شوروي‌»، همانجا). مقدار متوسط بارندگى‌ سالانه‌ 560 ميلى‌متر گزارش‌ شده‌ است‌ (نك: همانجاها). در 1939م‌ جمعيت‌ استپاناكرت‌ 10 هزار، در 1959م‌، 20 هزار، در 1970م‌، 30 هزار، در 1971م‌، 31 هزار و در 1974 و 1975م‌، 33 هزار نفر بوده‌ است‌ ( 3، BSEهمانجا؛ بروكهاوس‌؛ بريتانيكا ). با شروع‌ جنگهاي‌ اخير قراباغ‌، شماري‌ از اهالى‌، اين‌ شهر را ترك‌ گفتند، از اين‌رو اكنون‌ آمار درستى‌ از جمعيت‌ در دست‌ نيست‌.
تاريخچة شهر بسيار اندك‌ و ناچيز است‌. در جريان‌ اختلاف‌ ميان‌ دولتهاي‌ ارمنستان‌ و آذربايجان‌ قفقاز، حكومت‌ مساواتيان‌ كه‌ خود را دولت‌ جمهوري‌ آذربايجان‌ مى‌ناميد، پس‌ از 24 فورية 1919 نيروي‌ نظامى‌ به‌ آنجا (خان‌ كندي‌) كه‌ يكى‌ از مناطق‌ سوق‌الجيشى‌ قراباغ‌ است‌، گسيل‌ داشت‌ (هوانسيان‌، 67- 68). در 15 اوت‌ 1919 مجمع‌ هفتم‌ ارامنة قراباغ‌ موافقت‌نامه‌اي‌ در 26 ماده‌ به‌ تصويب‌ رسانيد كه‌ طبق‌ مادة 15 آن‌، نيروهاي‌ جمهوري‌ آذربايجان‌ برپاية زمان‌ صلح‌ در خان‌كندي‌ مستقر مى‌شدند، ولى‌ اين‌ توافق‌ مشكل‌ اختلاف‌ ميان‌ دو دولت‌ را بر سر قراباغ‌ حل‌ نكرد (همو، 91، 93)، چنانكه‌ تاكنون‌ نيز حل‌ نشده‌ باقى‌ مانده‌ است‌.
بيش‌ از نيمى‌ از محصولات‌ صنعتى‌ قراباغ‌ عليا در استپاناكرت‌ توليد مى‌شود. رشته‌هاي‌ صنعتى‌ عمدة شهر اينهاست‌: بافندگى‌ و بافت‌ پارچه‌هاي‌ ابريشمى‌، توليد روغن‌ و جز آنها. يكى‌ از صادرات‌ عمدة استپاناكرت‌، ابريشم‌ طبيعى‌ است‌. در 1954م‌ توليد ابريشم‌ نسبت‌ به‌ 1940م‌ دو برابر شد. در شهر محصولات‌ صنايع‌ سبك‌ همچون‌ كفش‌، قالى‌، صنايع‌ مواد خوراكى‌، لبنيات‌، الكتروتكنيك‌، مبل‌سازي‌، مصالح‌ ساختمانى‌، بتن‌ريزي‌ و آسفالت‌ سازي‌ وجود دارد ( 3، BSE2، BSEنيز «دائرة المعارف‌ آذربايجان‌ شوروي‌»، همانجاها؛ «دائرة المعارف‌ ارمنستان‌ شوروي‌»، 125 .(XI/124,
اين‌ شهر داراي‌ دانشكدة تربيت‌ معلم‌، آموزشگاههاي‌ كشاورزي‌ و پزشكى‌، هنرستان‌ موسيقى‌، موزة تاريخ‌، تئاتر و نيز پارك‌ بزرگ‌، سالن‌ كنسرت‌ و جز آنهاست‌. استپاناكرت‌ داراي‌ روزنامة محلى‌، ماهنامه‌ و ايستگاه‌ فرستندة راديويى‌ است‌ . در 1983م‌ در اين‌ شهر 8 بيمارستان‌، جمعاً داراي‌ 800 تختخواب‌، 35 مركز پرستاري‌ - مامايى‌ و بهداشتى‌، 210 پزشك‌ و 540 بهيار وجود داشت‌ («دائرة المعارف‌ آذربايجان‌ شوروي‌»،«دائرةالمعارف‌ ارمنستان‌ شوروي‌»، نيز 2 ، BSEهمانجاها).
در مركز استپاناكرت‌ آثاري‌ از عهد باستان‌ تا اواخر سده‌هاي‌ ميانه‌ كشف‌ شده‌ است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌اند: ابزار آلات‌، سلاحها، سكه‌ها، زيورآلات‌، جامها، سرستونها و صليبهاي‌ سنگى‌ («دائرة المعارف‌ ارمنستان‌ شوروي‌»، همانجاها).
مآخذ: باكيخانوف‌، عباسقلى‌، گلستان‌ ارم‌، به‌كوشش‌ عبدالكريم‌ على‌زاده‌ و ديگران‌، باكو، 1970م‌؛ جوانشير قراباغى‌، ميرزا جمال‌، تاريخ‌ قراباغ‌، باكو، 1959م‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهة القلوب‌، به‌كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، ليدن‌، 1331ق‌؛ لغت‌نامة دهخدا؛ هوانسيان‌، ريچارد جى‌، «درگيريهاي‌ ارمنستان‌ و آذربايجان‌ بر سر مسألة قراباغ‌»، قفقاز در تاريخ‌ معاصر، ترجمة كاوة بيات‌ و بهنام‌ جعفري‌، تهران‌، 1371ش‌؛ نيز:
Armyanskaya sovetskaya entsiklopediya, Erevan, 1985; Azarbaijan sovet ensiklopediasi , Baku , 1986 ; Britannica ; Brockhaus; BSE 2 ; BSE 3 .
عنايت‌الله‌ رضا