اِخْتيارُالدّين‌ِ تُرْبَتى‌، حسن‌ بن‌ غياث‌الدين‌ حسينى‌ مشهور به‌ قاضى‌ اختيار، قاضى‌، فقيه‌، اديب‌ و شاعر (د 928ق‌/1522م‌) . در زاوه‌ تربت‌ حيدريه‌ زاده‌ شد، در جوانى‌ به‌ دارالسلطنة هرات‌ رفت‌، در آن‌ شهر دانش‌ دين‌ آموخت‌ و در اندك‌ مدتى‌ ترقى‌ بسيار كرد ميرخواند، /92-93؛ خواندمير، حبيب‌ السير، /55.
عليشير نوايى‌ 44 -06ق‌ در مجالس‌ النفايس‌ تركى‌، ذيل‌ سيداختيار از وي‌ با نام‌ «سيد اختيار» ياد مى‌كند و او را جوانى‌ خوش‌ طبع‌ و نيك‌ رفتار مى‌خواند كه‌ در دارالقضاي‌ مولانا نظام‌الدين‌ د 00ق‌ تحرير سجلات‌ و قبالات‌ بدو محول‌ بوده‌، و در عربيت‌ و فقه‌ شهرت‌ داشته‌ است‌. وي‌ اختيارالدين‌ را سزاوار اين‌ شهرت‌ دانسته‌، مى‌نويسد كه‌ او به‌ تأليف‌ كتابى‌ سرگرم‌ است‌ كه‌ ميزان‌ شايستگيش‌ پس‌ از پايان‌ اين‌ تصنيف‌ روشن‌ خواهد شد. او كسانى‌ را كه‌ بر اختيارالدين‌ خرده‌ مى‌گرفته‌اند كه‌ زحمت‌ بسيار مى‌كشيده‌ تا دستار خود را دانشمندانه‌ ببندد، «خبيث‌» خوانده‌، مى‌نويسد: «هيچ‌كس‌ نيست‌ كه‌ از زخم‌ زبان‌ آنان‌ رهايى‌ داشته‌ باشد». وي‌ در پايان‌ دو بيت‌ شعر حاوي‌ ماده‌ تاريخ‌ «ساقى‌ كوثر» = 97 از سروده‌هاي‌ او آورده‌ است‌ همانجا.
خواندمير دربارة اختيارالدين‌ مى‌نويسد: «در نوشتن‌ فتوا و تحرير صكوك‌ ... و در فن‌ انشا و معما صاحب‌ وقوف‌» بود همانجا. وي‌ در اواخر روزگار پادشاهى‌ سلطان‌ حسين‌ ميرزا بايقرا 73 -11ق‌ به‌ منصب‌ قضاي‌ هرات‌ رسيد و به‌ سبب‌ داشتن‌ فضل‌ و زيركى‌ و دينداري‌، منزلتش‌ فزونى‌ يافت‌ و سرآمد تمامى‌ قضات‌ هرات‌ شد همان‌، /55- 56. همو با ستايش‌ از منشهاي‌ پسنديدة وي‌ به‌ توجه‌ اميرعليشيرنوايى‌ نسبت‌ به‌ او و مديحه‌هاي‌ او در وصف‌ عليشير اشاره‌ دارد و مى‌نويسد: به‌ يمن‌ مرحمت‌ امير در مدرسه‌هاي‌ خواجه‌ ملك‌ زرگر و اخلاصية هرات‌ به‌ تدريس‌ سرگرم‌ است‌ فصلى‌ از ...، 3، 4.
ظهيرالدين‌ بابر دقت‌ اختيارالدين‌ را در كار داوري‌، و نيز تيزهوشى‌ وي‌ را ستوده‌ است‌ و دربارة او مى‌نويسد: «قضا را خوب‌ كرد» و در ديداري‌ كه‌ با من‌ در مَرغاب‌ داشت‌، از خط بابري‌ سخن‌ به‌ ميان‌ آمد. مفردات‌ آن‌را طلبيد، من‌ نوشتم‌ و در همان‌ مجلس‌ مفردات‌ را خواند و قواعد را دانست‌ و به‌ آن‌ خط «چيزها نوشت‌» ص‌ 13.
داوري‌ سام‌ ميرزا دربارة اختيارالدين‌ به‌گونه‌اي‌ ديگر است‌. وي‌ مى‌نويسد كه‌ او به‌ زر اندوزي‌ و امساك‌ شهرت‌ داشت‌، اما «خالى‌ از فضلى‌ نبود» و در شعر از ديگران‌ پيشى‌ مى‌گرفت‌ ص‌ 9.
پس‌ از تصرف‌ هرات‌ 13 ق‌ به‌ دست‌ محمدخان‌ شيبانى‌، قاضى‌ اختيار همچنان‌ در جايگاه‌ خويش‌ برقرار ماند و پس‌ از كشته‌ شدن‌ محمدخان‌ 16 ق‌ به‌ دست‌ شاه‌ اسماعيل‌ اول‌ صفوي‌، به‌ زادگاه‌ خويش‌ بازگشت‌ و به‌ كشاورزي‌ پرداخت‌ و در همانجا به‌ بيماري‌ سوءالقنيه‌ ضعف‌ عمومى‌ بدن‌ درگذشت‌ و در آرامگاه‌ پدرانش‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد خواندمير، حبيب‌ السير، /56.
قاضى‌ اختيار در ساختن‌ ماده‌ تاريخ‌ به‌ ويژه‌ به‌ شعر چيره‌ دست‌ بود. وجود ماده‌ تاريخهاي‌ بسيار در ميان‌ آثار او برخى‌ از پژوهشگران‌ معاصر را بر آن‌ داشته‌ كه‌ وي‌ را مانند بعضى‌ دانشوران‌ همزمانش‌ زير نفوذ حروفيان‌ به‌شمار آورند نك: مركزي‌، /89، حاشيه‌.
قاضى‌ اختيارالدين‌ را برخى‌ از تذكره‌نويسان‌ از سدة 1ق‌ به‌ بعد در شمار خوشنويسان‌ قلم‌ تعليق‌ آورده‌اند كه‌ خطاست‌، زيرا نه‌تنها هيچ‌يك‌ از نويسندگان‌ همزمانش‌ وي‌ را خوشنويس‌ ندانسته‌اند، بلكه‌ هيچ‌ اثري‌ كه‌ نشان‌ دهندة هنر خوشنويسى‌ او باشد، نيز برجا نمانده‌ است‌. اين‌ خطا از كتاب‌ مرا¸ة العالم‌ تأليف‌ در نيمة دوم‌ سدة 1ق‌ آغاز شده‌ بختاورخان‌، /75، و با نسبت‌ دادن‌ كتابت‌ منشآتى‌ از سوي‌ مهدي‌ بيانى‌ به‌ او در سدة اخير نيرو گرفته‌ است‌ نك: ص‌ 13؛ دايرة المعارف‌ فارسى‌ . در حالى‌كه‌ نسخه‌اي‌ از مكاتيب‌ سلطان‌ حسين‌ ميرزا بايقرا كه‌ كتابت‌ آن‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ شده‌، و هم‌اكنون‌ در كتابخانة كاخ‌ - موزة گلستان‌ شم 57 نگاهداري‌ مى‌شود، در 35ق‌ كتابت‌ شده‌ است‌ نك: صفحة پايان‌ كتاب‌، يعنى‌ سال‌ پس‌ از درگذشت‌ قاضى‌ اختيار. بنابراين‌ در نادرستى‌ اين‌ نسبت‌ جاي‌ دو دلى‌ نيست‌. اين‌ لغزش‌ به‌سبب‌ در آميختن‌ احوال‌ قاضى‌ با اختيار منشى‌ پديد آمده‌ است‌ نك: ه د، اختيار منشى‌.
آثار:
. شرح‌ مقدمة الصلاة، كه‌ تفسير و شرحى‌ است‌ به‌ فارسى‌ بر مثنوي‌ مقدمة الصلاة مولانا شرف‌الدين‌ بخاري‌ سرودة 30ق‌ شامل‌ 0 باب‌ در آداب‌ وضو، نماز، روزه‌ و جز آن‌. تاريخ‌ تأليف‌ آن‌ 92ق‌ ماده‌ تاريخ‌: «آخر سال‌» است‌. نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر در كتابخانة ديوان‌ هندلندن‌ و كتابخانة دولتى‌ نسخه‌هاي‌ شرقى‌ مدرس‌ نسخه‌ نگهداري‌ مى‌شود اته‌، ؛ I/1373-1375 چاندراسيك‌ هاران‌، III/934-, II/633, .935
. اساس‌ الاقتباس‌، به‌ عربى‌، گزيده‌اي‌ از آيات‌، اخبار، احاديث‌، امثال‌ و حكم‌ منثور و منظوم‌ و جز آن‌، شامل‌ ديباچه‌ و بخشهايى‌ كه‌ مؤلف‌ آنها را كلمات‌، سطور و حروف‌ خوانده‌، و به‌ امير عليشير نوايى‌ كه‌ از او در ديباچه‌ با جملة «سَمى‌ّ اسدالله‌ الغالب‌» ياد مى‌كند، تقديم‌ كرده‌ است‌. تاريخ‌ تأليف‌ آن‌ 97ق‌ به‌ ماده‌ تاريخهاي‌ «بتتميمه‌» و «بسلخ‌ رجب‌» است‌ حاجى‌خليفه‌، /4؛ آقابزرگ‌، /؛ آستان‌، /96-99. برگزيدة آن‌ در 863م‌ به‌ كوشش‌ يوسف‌ داوود، با عنوان‌ تنزيه‌ الالباب‌، در موصل‌، و تمامى‌ كتاب‌ در 298ق‌ به‌ كوشش‌ عبدالحافظ طائفى‌ در استانبول‌ و به‌ سالهاي‌ 316، 323 و 326ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
نسخه‌هاي‌ مختلف‌ اين‌ اثر با نامهاي‌ گوناگون‌ در كتابخانه‌ها يافت‌ مى‌شود: اوايل‌ التحرير مركزي‌، /89 - 92؛ نشر الطيب‌ فيما يلزم‌ للكاتب‌ و الخطيب‌ امين‌، 13-30؛ جوامع‌ الكلم‌ بيان‌ اصفهانى‌، /5-6؛ اختيار الغياثية فى‌ فن‌ الانشاء مينگانا، 097 -096 º ,II/256 ؛ GAL,S مقامات‌ حسينى‌ II/245 .GAL,
دور نيست‌ كه‌ مجالس‌ الملوك‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ را به‌ قاضى‌ اختيار نسبت‌ داده‌اند، نيز همين‌ اساس‌ الاقتباس‌، باشد. زيرا وي‌ در آغاز اين‌ كتاب‌ علم‌ بيان‌ و انشا را بهترين‌ ياور براي‌ دريافت‌ مطالب‌ عاليه‌... و رسيدن‌ به‌ «مجالس‌ الملوك‌ و منازل‌ الاحرار» دانسته‌ است‌ ص‌ .
. مختارالاخيار على‌ مذهب‌ المختار، در فتوا و قضا و آداب‌ و رسوم‌ آنها. قاضى‌ اختيار در ديباچة اين‌ اثر مى‌نويسد: به‌هنگام‌ تصدي‌ امور فتوا و تكفل‌ قضاي‌ هرات‌ از وي‌ خواسته‌ شد تا كتابى‌ به‌ فارسى‌ دربارة آداب‌ و رسوم‌ آن‌ امور بنويسد و وي‌ مطالب‌ اين‌ نسخه‌ را از كتابهاي‌ فتاوي‌ بيرون‌ كشيده‌، و نوشته‌ است‌ منزوي‌، خطى‌، /117. تاريخ‌ تأليف‌ آن‌ 98ق‌ است‌ و نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ پاكستان‌ همو، خطى‌ مشترك‌، /446- 448: 3 نسخه‌، كتابخانة آستان‌ اميرالمؤمنين‌ ع‌ نجف‌ همو، خطى‌، همانجا، انجمن‌ آسيايى‌ بنگال‌ و كتابخانة بودليان‌ مارشال‌، وجود دارد.
. شرح‌ قصيدة معجزات‌، شرحى‌ است‌ بر قصيدة معجزات‌ پيامبر اسلام‌ص‌ سرودة عبدالرحمان‌ جامى‌. تاريخ‌ تأليف‌ آن‌ 00ق‌ است‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ وجود دارد مركزي‌، 1/033- 035.
. اخلاق‌ همايونى‌، در علم‌ اخلاق‌ به‌ فارسى‌، در 12ق‌ براي‌ بابر د 37ق‌ تأليف‌ شده‌ است‌. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانة ملى‌ پاريس‌ بلوشه‌، ، II/37-38 انجمن‌ آسيايى‌ بنگال‌ نسخه‌، كتابخانة بودليان‌ نسخه‌، كتابخانة دانشگاه‌ پرينستون‌ و كتابخانة برلين‌ پرچ‌، 24 -23 º ÏÇäԝŽæ坡 äÔÑíå...¡ /14º ãÇÑÔÇᝡ ãæÌæÏ ÇÓʝ.
. ÏÓÊæÑ ÇáæÒÑÇÁ¡ ÈåÝÇÑÓ읡 äÇÑԝ ÏíÑí ÇÒ ÇÎáÇޝ åãÇíæäì ÇÓʝ ßå ÈåäÇ㝠ÓáØÇä ÓáíãÎÇä íß㝠æ ãíÑÒÇ ÔÇå ÍÓí䝡 ÏÑ 26ޝ ÊÃáíݝ ÔÏå ÇÓʝ. äÓÎååÇíì ÇÒ Âä ÏÑ ßÊÇÈÎÇäÉ ãáì ÇÑíӝ ÈáæÔ坡 ¡ II/38 كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ مركزي‌، 0/736- 738 موجود است‌.
. زينة اللباس‌، به‌فارسى‌ دربارة پوشاك‌ از ديدگاه‌ مذهبى‌ كه‌ به‌ نام‌ مظفر حسين‌ بن‌ سلطان‌ حسين‌ بايقرا تأليف‌ شده‌ است‌ دانش‌پژوه‌، نسخه‌ها...، 11. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة تفليس‌ گرجستان‌ وجود دارد همانجا.
. ديوان‌ غزل‌ اختيار، شامل‌ 0 غزل‌ در 70 بيت‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ موجود است‌ مركزي‌، /39، 45-46.
. مثنوي‌ عدل‌ و جور، به‌فارسى‌، شامل‌ هزار بيت‌ كه‌ به‌ نام‌ شاه‌ اسماعيل‌ اول‌ صفوي‌ سروده‌ شده‌، و از آثار اواخر عمر اختيارالدين‌ است‌. سام‌ ميرزا بر آن‌ است‌ كه‌ هزار بيت‌ اين‌ اثر را قاضى‌ اختيار از رياضى‌ زاوه‌اي‌ د 21ق‌ دزديده‌ است‌ ص‌ 9، 94- 95.
افزون‌ بر آنچه‌ گذشت‌، شماري‌ ماده‌ تاريخ‌ از قاضى‌ اختيارالدين‌ در مآخذ آمده‌ كه‌ اينهاست‌: دو بيت‌ شعر با ماده‌ تاريخ‌ «ساقى‌ كوثر» به‌ مناسبت‌ پايان‌ ساختمان‌ حوض‌ پاي‌ حصار هرات‌ در 97ق‌؛ قطعه‌اي‌ شامل‌ بيت‌ در مرگ‌ مولانا شمس‌الدين‌ محمد روحى‌ پيشواي‌ نقشبنديان‌ با ماده‌ تاريخ‌ «مرشد عصر» برابر با سال‌ 04ق‌ عليشير نوايى‌، تركى‌، ذيل‌سيداختيار؛ همو، ترجمه‌، 5؛ خواندمير، مآثر الملوك‌، 12-13. يك‌ دو بيتى‌ با ماده‌ تاريخ‌ «منبر بسنگ‌ مرمر» برابر با سال‌ 04ق‌ به‌ سبب‌ پايان‌ِ ساختن‌ منبر مسجد جامع‌ هرات‌ به‌ دستور امير عليشير نوايى‌ همو، حبيب‌ السير، /56؛ بيت‌ شعر با ماده‌ تاريخ‌ «دهم‌ شهر ربيع‌الاول‌» و بيت‌ به‌ عربى‌ با ماده‌ تاريخ‌ «بانى‌ الخير» هر دو برابر 04ق‌ به‌ مناسبت‌ مرمت‌ مسجد جامع‌ هرات‌ به‌ دستور امير عليشيرنوايى‌ واصفى‌، /91.
مآخذ: آستان‌قدس‌، فهرست‌؛ آقابزرگ‌، الذريعة؛ اختيارالدين‌، حسن‌، اساس‌ الاقتباس‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ امين‌، محسن‌، معادن‌ الجواهر و نزهة الخواطر، بيروت‌، 401ق‌؛ بابر، ظهيرالدين‌ محمد، بابرنامه‌، بمبئى‌، 308ق‌؛ بختاورخان‌، محمد، مرا¸ة العالم‌: تاريخ‌ اورنگ‌ زيب‌، به‌كوشش‌ ساجده‌ س‌. علوي‌، لاهور، 979م‌؛ بيان‌ اصفهانى‌، احمد، خلدبرين‌، اصفهان‌، 326ش‌؛ بيانى‌، مهدي‌، كارنامة بزرگان‌ ايران‌، تهران‌، 340ش‌؛ حاجى‌خليفه‌، كشف‌؛ خواندمير، غياث‌الدين‌، حبيب‌ السير، به‌كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌، تهران‌، 353ش‌؛ همو، فصلى‌ از خلاصة الاخبار، به‌كوشش‌ گويا اعتمادي‌، كابل‌، 345ش‌؛ همو، مآثر الملوك‌، به‌كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 372ش‌؛ دانش‌پژوه‌، محمدتقى‌، نسخه‌هاي‌ خطى‌ در كتابخانه‌هاي‌ اتحاد جماهير شوروي‌، تهران‌، 358ش‌؛ همو، نشرية كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌، نسخه‌هاي‌ خطى‌، تهران‌، 340ش‌، دفتر نخستين‌؛ دايرة المعارف‌ فارسى‌؛ سام‌ ميرزا صفوي‌، تحفة سامى‌، به‌كوشش‌ ركن‌الدين‌ همايون‌ فرخ‌، تهران‌، علمى‌؛ عليشير نوايى‌، مجالس‌ النفايس‌، تركى‌، نسخه‌هاي‌ خطى‌ مدرسة عالى‌ سپهسالار سابق‌، شم 00 و 729؛ همو، همان‌، ترجمة محمد فخري‌ هراتى‌، به‌كوشش‌ على‌اصغر حكمت‌، تهران‌، 363ش‌؛ مركزي‌ ، خطى‌ ؛ مكاتيب‌ سلطان‌ حسين‌ ميرزا بايقرا ، نسخة خطى‌ كاخ‌ - موزة گلستان‌ ، شم 57؛ منزوي‌، خطى‌؛ همو، خطى‌ مشترك‌؛ ميرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران‌، 339ش‌؛ واصفى‌، محمود، بدايع‌ الوقايع‌، به‌كوشش‌ الكساندر بلدروف‌، تهران‌، 349ش‌؛ نيز:
Blochet; Chandrasekharan, T., A Descriptive Catalogue of the Islamic Manuscripts, Madras, 1950; Eth E , H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; GAL; GAL, S; Marshall, D. N., Mughals in India, London, 1967; Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library, Manchester, 1934; Pertsch, W., Die Handschriften Verzeichnisse der k N niglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin , 1888 , vol. IV.
محمدحسن‌ سمسار