اَخْتَر، احمد بيك‌ گرجى‌ (د 1232ق‌/1817م‌)، شاعر، تذكره‌ نويس‌، خطاط و ستايشگر لطفعلى‌ خان‌ زند و فتحعلى‌ شاه‌ قاجار.
پدر اختر، فرامرز بيك‌ از خدمتگزاران‌ معتبر دولت‌ زنديه‌ و مادرش‌ از بازماندگان‌ حسن‌ پاشاي‌ تركمان‌ بود (اختر، 1/249) و اجداد او از نژاد تركان‌ گرجستان‌ و در شمار غلامان‌ صفويه‌ بودند (وامق‌، 56؛ ديوان‌ بيگى‌، 1/90؛ محمود قاجار، 1/159). اختر چنانكه‌ خود مى‌نويسد، در تبريز زاده‌ شد (همانجا)، ولى‌ بسمل‌ شيرازي‌ كه‌ با وي‌ سابقة همنشينى‌ داشته‌، اصفهان‌ را مولد او دانسته‌ است‌ (ص‌ 430، 431). دوران‌ رشدش‌ در شيراز و اصفهان‌ سپري‌ شد و در جوانى‌ به‌ خدمت‌ آخرين‌ حاكم‌ زنديه‌، لطفعلى‌ خان‌ درآمد (اختر، وامق‌، همانجاها) و تا انقراض‌ خاندان‌ زنديه‌ به‌ دست‌ آقا محمد خان‌ قاجار با آنان‌ ارتباط داشت‌.
اختر تا بر تخت‌ نشستن‌ فتحعلى‌ شاه‌ از دستگاه‌ حكومت‌ دور بود و در خراسان‌ به‌ انزوا به‌ سر مى‌برد، تا آنكه‌ به‌ پايمردي‌ سليمان‌ خان‌ قاجار، و سرودن‌ چكامه‌اي‌ در ستايش‌ شاه‌، بخشوده‌ شد و به‌ خدمت‌ سليمان‌ خان‌ درآمد (وامق‌، 57؛ ديوان‌ بيگى‌، همانجا)، ولى‌ چندي‌ بعد به‌ سبب‌ ارتكاب‌ گناهى‌ زبانش‌ بريده‌، و از پيشگاه‌ سليمان‌ خان‌ رانده‌ شد (بسمل‌، همانجاها؛ مفتون‌، 1/168- 169؛ ديوان‌ بيگى‌، همانجا). پس‌ وي‌ روي‌ به‌ سفر نهاد و حدود دو سال‌ در يزد اقامت‌ گزيد. در اين‌ مدت‌ كسانى‌ چون‌ جلالى‌، قضايى‌، صفايى‌ و وامق‌ پيش‌ او به‌ شاگردي‌ پرداختند (اختر، 1/48، 52؛ نيز، نك: مفتون‌، 1/169؛ ديوان‌ بيگى‌، همانجا). سرانجام‌، وي‌ پس‌ از گشت‌ و گذار بسيار در اصفهان‌ مقيم‌ شد و همانجا درگذشت‌ (مفتون‌، وامق‌، همانجاها؛ بسمل‌، 431). اختر شاعري‌ شعر شناس‌ و در نثر و نظم‌ ماهر بود و خط شكسته‌ را خوب‌ مى‌نوشت‌ (همانجا؛ رشحه‌، 15).
آثار:
1. تذكرة انجمن‌ آرا. اين‌ تذكره‌ كه‌ نتيجة سفر اختر به‌ اصفهان‌، شيراز، يزد، تهران‌، خراسان‌ و نشست‌ و برخاست‌ وي‌ با شاعران‌ است‌، مشتمل‌ بر زندگى‌ نامة 129 شاعر همعصر او و بررسى‌ و گزينش‌ برخى‌ از آثار آنان‌ است‌ (1/21-22، 27، 48، جم؛ نيز نك: گلچين‌، تاريخ‌، 1/46- 48). وي‌ ضمن‌ معرفى‌ هر شاعر، ويژگيهاي‌ هنري‌ او را در زمينة خوش‌ نويسى‌، تذهيب‌ و موسيقى‌ يادآور مى‌شود. اختر در اين‌ تذكره‌ كه‌ آن‌ را هنگام‌ اقامت‌ در اصفهان‌ تأليف‌ كرده‌ (1/24، 31، 40؛ بسمل‌، مفتون‌، همانجاها)، به‌ شاعران‌ اصفهان‌ و شيراز بيش‌ از سخنوران‌ ديگر شهرها پرداخته‌ است‌ (1/27، 44، 157، جم ).
تاريخ‌ تأليف‌ اين‌ تذكره‌ به‌ درستى‌ روشن‌ نيست‌. به‌ گفتة خود مؤلف‌، وي‌ در 1225ق‌ به‌ فكر تأليف‌ اين‌ تذكره‌ افتاده‌ است‌ (1/249) و در 1227ق‌ قصد داشته‌ است‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ را به‌ فتحعلى‌ شاه‌ تقديم‌ كند (1/13- 15؛ قس‌: گلچين‌، تذكره‌، 61؛ نك: خيامپور، «د»). با مرگ‌ اختر در 1232ق‌، اين‌ تذكره‌ ناتمام‌ ماند و محمد باقر بيگ‌ متخلص‌ به‌ نشاطى‌ برادر كوچك‌ او كه‌ خود قادر به‌ اتمام‌ اين‌ اثر نبود، به‌ منظور تكميل‌ آن‌ از اصفهان‌ به‌ تهران‌ آمد و با عرضة كتاب‌ به‌ چند تن‌ از درباريان‌ از جمله‌ محمد فاضل‌ خان‌ گروسى‌، توانست‌ نظر فتحعلى‌ شاه‌ را نسبت‌ به‌ اتمام‌ آن‌ جلب‌ كند، اما با درگذشت‌ نشاطى‌ در 1334ق‌، تذكره‌ همچنان‌ ناتمام‌ ماند (بسمل‌، وامق‌، مفتون‌، همانجاها؛ گلچين‌، همان‌، 63) و تكميل‌ آن‌ به‌ امر فتحعلى‌ شاه‌ به‌ فاضل‌ خان‌ گروسى‌ سپرده‌ شد (گروسى‌، 1-2؛ مفتون‌، وامق‌، همانجاها؛ گلچين‌، تاريخ‌، 1/60 -61، تذكره‌، 61). گروسى‌ با اعتماد به‌ نوشته‌هاي‌ انجمن‌ آرا به‌ ادامة كار پرداخت‌ (وامق‌، همانجا) و با افزودن‌ بخشهايى‌ از زندگى‌ نامة فتحعلى‌ شاه‌ و برخى‌ از شاهزادگان‌ قاجار، شمار زندگى‌ نامه‌ها را به‌ 176 رساند و عنوان‌ انجمن‌ خاقان‌ بر آن‌ نهاد (بسمل‌، همانجا؛ نك: گلچين‌ معانى‌، تاريخ‌، 1/61 - 65). او با آنكه‌ در تدوين‌ اين‌ اثر از دست‌ نوشته‌هاي‌ اختر و نشاطى‌ بهرة كافى‌ گرفته‌ (وامق‌، همانجا)، نسبت‌ بى‌دانشى‌ به‌ آن‌ دو داده‌، و آنان‌ را فاقد «پايه‌ و ماية» كافى‌ براي‌ «فهم‌ كلام‌ معاصرين‌» دانسته‌ است‌ (گروسى‌، 175).
تذكرة انجمن‌ آرا در 1343ش‌، با استفاده‌ از دست‌ نوشتة نشاطى‌ - نگارش‌ دوم‌ (خيامپور، «ه»)، در تبريز، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خيامپور با نام‌ تذكرة اختر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
2. ديوان‌. اين‌كتاب‌كه‌شامل‌قصايد،رباعيات‌،تركيب‌بند،ساقى‌نامه‌ و هزليات‌ اوست‌، هنوز به‌ چاپ‌ نرسيده‌، و به‌ صورت‌ دست‌ نوشته‌ در كتابخانة ملى‌ ملك‌ به‌ شمارة 4928، موجود است‌ (ملك‌، 2/258- 259) و تنها بخشى‌ از ساقى‌ نامة آن‌ در 1359ش‌، همراه‌ با تذكرة پيمانه‌، به‌ كوشش‌ احمد گلچين‌ معانى‌ در مشهد به‌چاپ‌ رسيده‌است‌.
مآخذ: اختر، احمد بيك‌، تذكره‌، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خيامپور، تبريز، 1343ش‌؛ بسمل‌ شيرازي‌، على‌اكبر، تذكرة دلگشا، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسايى‌، شيراز، 1371ش‌؛ خيامپور، عبدالرسول‌، مقدمه‌ بر تذكرة اختر (نك: هم، اختر)؛ ديوان‌ بيگى‌، احمد، حديقة الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌، تهران‌، 1364ش‌؛ رشحه‌، محمد باقر، تذكرة منظوم‌، به‌ كوشش‌ احمد گلچين‌ معانى‌، تهران‌، 1344ش‌؛ گروسى‌، فاضل‌، انجمن‌ خاقان‌، نسخة خطى‌ كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌، شم 8608؛ گلچين‌ معانى‌، احمد، تاريخ‌ تذكره‌هاي‌ فارسى‌، تهران‌، 1348ش‌؛ همو، تذكرة پيمانه‌، مشهد، 1359ش‌؛ محمود قاجار، سفينة المحمود، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خيامپور، تبريز، 1346ش‌؛ مفتون‌ دنبلى‌، عبدالرزاق‌، نگارستان‌ دارا، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خيامپور، تبريز، 1342ش‌؛ ملك‌، خطى‌؛ وامق‌، محمد على‌، تذكرة ميكده‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ مسرت‌، تهران‌، 1371ش‌. على‌ ميرانصاري‌ - پيرايه‌ يغمايى‌