اًبومُطيعِ بَلْخي،حَكَم بن عبدالله(د199ق/815م)،فقيه،محدث،قاضي ايراني و از
شاگردان ابوحنيفه،در منابع به سال ولادت و زندگي او اشارهاي نشده،ولي از روايت سن
او به هنگام مرگ،ميتوان تولد او را در حدود 115ق تخمين زد(نكـ:خطيب،8/223).وي از
موالي قريش بود(ابن ابي حاتم،1(2)/121).در سفرهاي علمي خود،از جمله چندين سفري كه
به بغداد داشته،از ابوحنيفه،سفيان ثوري،مالك بن انس،ابن جريح و بسياري ديگر دانش
آموخته و احمد بن منيع،هشام بن عبيدالله رازي،سلمة بن بشير نيشابوري،علي بن هاشم بن
مرزوق و برخي ديگر از او روايت كردهاند(همانجا؛ابن
حبان،1/250؛دارقطني،182؛خطيب،همانجا).
ابومطيع در موطن خود بلخ مدت 16سال به قضا پرداخت و سرانجام در همانجا وفات
يافت(همانجا).به تصريح منابع،وي بر اعتقاد مرجئه بود(نكـ:ابنسعد،7/347؛ابن
حبان،همانجا؛جورقاني،1/21)،چنانكه بهشت و دوزخ را مانند ساير مخلوقات فناپذير
غيرابدي ميدانست(عقيلي،1/256)و همين گونه عقايد سبب شد كه اصحاب حديث او را مورد
حمله قرار دهند.از جمله كساني چون احمد بن حنبل،يحيي بن معين،بخاري و نسائي او را
تضعيف كردهاند(نكـ:نسائي،251؛عقيلي،1/256-257؛ابن عدي،2/631)و حتي كساني چون ابن
قيسراني(ص59)و جورقاني(همانجا)او را به«وضع حديث»متهم ساختهاند.ابومطيع همچون
استادش ابوحنيفه در فقه به رأي گرايش داشت(نكـ:خطيب،همانجا).
در پارهاي از منابع وي را گردآورندة كتاب الفقه الاكبر منتسب به ابوحنيفه
دانستهاند(نكـ:ذهبي،1/258؛ابن ابي الوفاء،2/265؛حاجي خليفه،2/1287؛براي توضيح
بيشتر،نكـ:هـ د،ابوحنيفه).همچنين كتابي با عنوان الفقه الابسط مشتمل بر پاسخهاي
ابوحنيفه به شاگردش ابومطيع بلخي در قاهره(1368ق/1949م)به چاپ رسيده كه به احتمالي
ميتواند نسخهاي ناقص از همان الفقه الاكبر باشد(نكـ:GAS,I/414).
مآخذ:ابن ابي حاتم،عبدالرحمنبن محمد،الجرح و التعديل،حيدر آباد دكن،1371ق/1952م؛ابن
ابي الوفاء،عبدالقادر بن محمد؟الجواهرالمضيئة،حيدر آباد دكن،1332ق؛ابن
حبان،محمد،كتاب المجروحبن،به كوشش محمود ابراهيم زايد،بيروت،1396ق؛ابن
سعد،محمد،الطبقاتالكبري،بيروت،دار صادر؛ابن عدي،عبدالله،الكامل في ضعفاء
الرجال،بيزوت،1405ق/1985م؛ابن قيسراني،محمدبن طاهر،تذكرة
الموضوعات،قاهره،1401ق/1981م؛جورقاني،حسين بن ابراهيم،الاباطيل و
المناكير،بنارس،1403ق/1983م؛حاجي خليفه،كشف؛خطيب بغدادي،احمد بن علي،تاريخ
بغداد،قاهره،1349ق؛دارقطني،علي بن عمر،الضعفاء و المتروكون،به كوشش موفق بن عبدالله
بن عبدالقادر،رياض،1404ق/1984م؛ذهبي،محمد بن احمد العبر،به كوشش محمد سعيد
زغلول،بيروت،1405ق/1985م؛عقيلي،محمد بن عمر،الضعفاء الكبير،به كوشش عبدالمعطي امين
قلعجي،بيروت،1404ق/1984م؛نسائي،احمدبن شعيب،«الضعفاء و المتروكون»،المجموع في
الضعفاء و المتروكين،به كوشش عبدالعزيز عزالدين،بيروت،1405ق/1985م؛نيز: GAS.
محمد جواد حجتي كرماني