اَبوضَمْضَم، نام دست كم 3 شخصيت مختلف كه در منابع مهم از آنها ياد شده است، ولي هيچ يك از شهرت زيادي نداشته اند؛
1. ابوضمضم، ظاهراً يكي از زاهدان يا «حنيفان» عصر جاهي بوده است و معلوم نيست كه اسلام را درك كرده يا نه. بيشتر شهرت او به سبب حديثي است كهبخاري از قول انس بن مالك نقل كرده 1(9)/122) و ابن قتيبه آن را مشروح تر آورده است (ادب، 2/32؛ عيون، 1/396). در اين حديث پيامبر (ص) ابوضمضم را كه هر بامداد هنگام بيرون رفتن از منزل مي گفته است: «اللّهم اني قد تّصدَّقْتُ بعرضي علي عِبادِك»، ستوده و ياران خود را به اين كار پسنديدة او تشويق كرده است. راويان اين حديث را به گونه هاي مختلف آورده اند و هر كس بنا به تعبيري كه از عبارت «تصدَقْتُ بعرضي» داشته، آن را در مبحثي نهاده است (نك‌ : همانجا؛ سيدمرتضي، 1/632؛ ابن عبدالبر، 4/1694؛ خطيب، 1/35 ـ 36؛ ابن اثير، 5/232؛ ابن حجر، 4(7)/ 109).
2. ابوضمضم بكري، از روايان شعر و از نسب شناسان فصيحان اعراب باديه (نك‌ : ابن قتيبه، الشعر، 1/8 ـ 9؛ يغموري، 347، 348). او از فرزندان عمرو بن مالك بن ضبيع‌ـة بن قيس بن ثعلبه بوده و پيش از اصمغي (122 ـ 216 ق) مي زيسته است (همانجا). گويند وي حافظه اي نيرومند داشت و اشعار نادر بسياري با ذكرنام سرايندة آنها نقل مي كرد (مغربي، 141). موجب شهرت ابوضمضم بكري اين افسانه است كه گويند: روزي چند جوان به قصا آزمايس يا شوخ طبعي نزد او رفتند. وي كه به فراست از قصد آنان آگاه شده بود، شعر 100 شاعر (به قولي 70 يا 80 شاعر) را كه نامشن «عمرو» بود، براي آنان خواند. اصمغي مي گويد: من و خلف احمر بيش از 30 شاعر عمرو نام نيافتيم (ابن قتيبه، همانجا؛ ابن عبدربه، 5/308؛ يغموري، همانجا؛ قس: مغربي، همانجا). شاهدي در دست نيست كه ابوضمضم راوي شعر را با ابوضمضم زاهد يكي بدانيم (قس: EI2).
3. ابوضمضم، شخصيتي شايد واقعي ـ و شايد كاملاً افسانه اي ـ كه به او مانند جُحي و بهلول، داستانهايي خنده آور همراه با نوعي حكمت نسبت مي دهند. گويند: وي در مسائل فقهي، فتواهايي صادر مي كرد كه موجب خند مي گرديد واز اين جهت، افسانه هاي منسوب يه قراقوش را تداعي مي كند (نك‌ : همانجا). در سدة 4/10 م داستانهاي متعددي ساخته شده كه وي در آنها، قهرمان اصلي بوده است (همانجا). مجموعة داستانهايي كه دربارة او پرداخته شده، به نام نوادر ابي ضمضم شهرت داشته است (نك‌ : ابن نديم، 375؛ لغت نامه).
مآخذ: ابن اثير، علي بنن محمد، اسدالغاب‌ـة، قاهره، 1280 ق؛ ابن حجر عسقلاني، احمد ابن علي، الاصاب‌ـة، قاهره، 1327 ق؛ ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله، الاستيعاب، به كوشش علي محمد بجاوي؟، قاهره، 1380ق/ 1960 م؛ ابن عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفريد، به كوشش احمد و ديگران، بيروت، 1402ق/1982 م؛ ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم، ادب الكاتب، به كوشش محمد داني، بيروت، 1406ق/ 1982 م؛ همو، الشعر و الشعراء، به كوشش محمد يوسف نجم و احسان عباس، بيروت، 1964 م؛ همو، عيون الاخبار، به كوشش يوسف علي طويل، بيروت، 1406ق/ 1986 م؛ ابن نديم، الفهرست؛ بخاري، محمد بن اسماعيل، التاريخ الكبير، حيدرآباد دكن، 1402ق/1982 م؛ خطيب بغدادي، احمد بن علي، موضح اوهام الجمع و التفريق، به كوشش عبدالمعطي امين قلعجي، بيروت، 1407ق/ 1987 م؛ سيدمرتضي، علي بن حسين، امالي، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1373ق/ 1953 م؛ لغت نامة دهخدا؛ مغربي، «فصحاء الاعراب»، مجل‌ـة المجمع العلمي العربي، دمشق، 1929 م، شم‌ 9؛ يغموري، يوسف بن احمد، نورالقبس، مختصر المقتبس محمد بن عمران مرزباني، به كوشش رودلف زلهايم، بيروت، 1384ق/ 1964 م؛ نيز: EI2.
فاطمه رادمنش