َبوحامِدِ اِسْفَرايِني،،احمد بن محمد بن احمد(324-406ق/955-1016م)،فقيه بزرگ شافعي.چنانكه از منابع برمي‌آيد،ابوحامد در اسفراين زاده شد و از نوجواني نزد تني چند از شيوخ آن شهر همچون ابراهيم بن محمد بن عبدك شعراني دانش آموخت.در 364ق براي ادامة تحصيل راهي بغداد شد و در آنجا نزد ابوالحسن بن مرزبان و عبدالعزيز داركي به آموختن فقه شافعي پرداخت.وي همچنين از ابوالحسن دارقطني،ابوبكر اسماعيلي و ابن عدي جرجاني حديث فراگرفت(خطيب،4/368-369؛نووي،1(2)/208-210).ابوحامد از 370ق در بغداد به تدريس پرداخت و تا پايان عمر به اين كار اشتغال داشت(خطيب،همانجا؛سمعاني،1/226-228).به گفتة خطيب بغدادي كه خود در مجلس وي حضور مي‌يافته،بسياري از دانشمندان سرشناس آن زمان در درس وي شركت مي‌جستند.از جملة شاگردان و روايت‌كنندگان وي مي‌توان از ابوالطيب طبري،ابوالحسن ماوردي،احمد بن محمد مَحاملي و حسن بن محمد خلّال ياد كرد(4/369؛ابواسحاق شيرازي،127-134).از برخي حكايات تاريخي چنان برمي‌آيد كه ابوحامد نزد سران حكومت حرمت بسياري داشته است(نكـ:سبكي،4/64؛اسنوي،1/58).وي در 398ق در جريان درگيريهاي فرقه‌اي در بغداد مورد آزار قرار گرفت و به ناچار مدتي در محلة دارقطني اقامت كرد(ابن‌اثير،9/208)و چند سال بعد در بغداد درگذشت.(خطيب،4/370)
نووي(1(2)/208)ابوحامد را پيشواي شافعيان عراق و شيخ المذهب خوانده و برخي او را مُجَدّدِ فقه شافعي در رأس سدة 4ق شمرده‌اند(نكـ:ابن‌اثير،مجدالدين،12/222؛نووي1(2)/210).آراء وي در منابع فقه شافعي بسيار مورد توجه بوده(نكـ:همانجا)و شبكي پاره‌اي از آراء خاص او گرد آورده است(4/68-74؛نيز نكـ:عبادي،107).
مهم‌ترين تأليف وي التعليقة الكبري است كه بسيار مفصل و از منابع اصلي مكتب فقهي شافعي عراق و گروهي از فقهاي مكتب خراسان بوده است.ظاهراً نسعه‌هاي اين كتاب اختلافاتي با يكديگر داشته كه نووي به گفتة خود در شرح المهذب اين اختلافات را بيان كرده است(همانجا؛نكـ:سبكي،4/68؛اسنوي،همانجا)و سبكي و ابن صلاح در مواردي از التعليقة، نقل كرده‌اند(سبكي،4/68-72؛ابن صلاح ادب المفتي،108،مقدمة،660).همچنين سبكي كتابي از ابو حامد در اصول فقه،و كتاب منسوب به وي،الرونق را ديده بوده است(4/68)و ابن خلكان(1/73)كتابي ديگر با عنوان البستان به وي تسبت داده شده.
مآخذ:ابن اثير،الكامل؛ابن اثير،مجدالدين،جامع‌الاصول،به كوشش محمد حامد فقهي،قاهره،1370ق/1950م؛ابن خلكان،وفيات؛ابن اصلاح،عثمان بن عبدالرحمن،ادب المفتي و المستفتي،به كوشش موفق عبدالله عبدالقادر،بيروت،1407ق/1986م؛همو،مقدمة، به كوشش عائشه عبدالرحمن،قاهره،1974م؛ابو اسحاق شيرازي،ابراهيم بن علي،طبقات الفقاء،به كوشش احسان عباس،بيروت،1401ق/1981م؛اسنوي،عبدالرحيم،طبقات الشافعية،به كوشش عبدالله جيوري،بغداد،1390ق/1970م؛خطيب بغدادي،احمد بن علي،تاريخ بغداد،قاهره،1349ق؛سبكي،عبدالوهاب بن علي،طبقات الشافعية الكبري،به كوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحي،قاهره،1385ق/1966م؛سمعاني،عبدالكريم،الانساب،به كوشش عبدالرحمن بن يحيي،حيدر آباد دكن،1382ق/1962م؛عبادي،محمد بن احمد،طبقات الفقهاء الشافعية،به كوشش گوستا ويتستام،ليدن،1964م؛نووي،يحيي بن شرف،تهذيب الاسماء و اللغات،قاهره،ادارة الطباعة المنيرية.
مهدي سلماسي