َبوبَکْرِ سِجِسْتانی، محمد بن عزیر (د ح 330ق/942م)، مفسر، ادیب و مؤلف در زمینۀ غریب القرآن. برخی چون دارقطنی (د 385ق) و خطیب بغدادی او را محمد بن «عزیز» خوانده‌اند (نک‌ : ابن نقطه، 7/7). اکثر قریب به اتفاق منابع در نام و نسب او به «محمدبن عزیر» بسنده کرده‌اند، ولی در مواردی محمد بن عزیر بن اعین (نک‌ : ابن قاضی شهبه، 189)، محمدبن عمربن احمد (نک‌ : پرچ، شم‌ 522؛ قس: ورهووه، 260) و محمدبن عمربن احمدبن عزیر (ظاهریه، 408؛ بانکیپور، TS, I/590; XVIII(2)/174) نیز ضبط شده است.
دربارۀ زندگی وی تقریباً چیزی دانسته نیست. از نسبت سجستانی چنین بر می‌آید که اصل او از سیستان بوده و در بغداد می‌زیسته است. به گفتۀ ذهبی: «وی تا حدود 330ق در قید حیات بوده، اما ابن نجار دربارۀ تاریخ درگذشت او سکوت کرده است» (15/216، 217). براساس گفتۀ ابن خالویه (نک‌ : ابن خیر، 64) وفات ابوبکر سجستانی پیش از ابوبکر محمدبن قاسم انباری (نک‌ : ﻫ د، ابن انباری) یعنی پیش از 328ق واقع شده است. از این‌رو استنباط ابن شاکر (10/306) و در پی او تلقی کرده‌اند، قابل تردید است.
دربارۀ مشایخ وی گزارشی در دست نیست. تنها می‌دانیم که او در تألیف غریب القرآن از ارشادات ابن انباری سود برده و ابن خالویه او را از شاگردان وی شمرده است (نک‌ : ابن انباری، 216؛ ابن خیر، 63). از راویان ابویکر سجستانی تنها سه تن را می‌شناسیم که غریب القرآن را از او روایت کرده‌اند: ابواحمد عبداللـه بن حسین بن حسنون سامری (همو، 62؛ ابن انباری، همانجا؛ علامۀ حلی، 72-73)، ابوعمرو عثمان بن احمدبن سمعان رزاز (ابن خیر، 61-63، 369؛ سمعانی، 9/290؛ ذهبی، 15/216)، ابوعبداللـه عبیداللـه بن محمد ابن بطۀ عُکبری (ابن خیر، 63؛ ذهبی، همانجا)، ولی بنا به گفتۀ ابن خالویه (ابن خیر. همانجا) نه این سه تن و نه دیگری کتاب را مستقیماً از مؤلف استماع نکرده‌اند.
تنها اثری که از ابوبکر سجستانی می‌شناسیم کتاب غریب القرآن اوست که در برخی نسخ نزهه القلوب نامیده شده است (مثلاً نک‌ : ابن خیر، 61؛ حتی، شم‌ 1189). ریو (ص 77) احتمال داده که نزهه القلوب عنوانی متأخر برای کتاب بوده باشد. مؤلف در این اثر به شیوه‌ای لغوی ـ روایی، الفاظ غریب قرآن را شرح کرده و برخلاف روش معمول معجم‌نویسان عرب، کلمات را بدون رعایت ریشۀ کلمه بر پایۀ حروف تهجّی مرتب کرده و حرکات سه‌گانه را با ترتیب فتحه، ضمه و کسره آورده است (مثلاً اَنْذَرْتَهُمْ، اَنْداداً...)، گفته شده تألیف این کتاب بیش از 15 سال به طول انجامیده و گویا ثمرۀ زندگی سجستانی بوده است (نک‌ : ابن انباری، 215-216؛ ابن خیر، 63).
غریب القرآن از همان سدۀ 4ق به عنوان اثری معتبر در این رشته به شمار آمده (نک‌ : ابن ندیم، 37) و از آن پس نیز همواره یکی از نام‌آورترین آثار در این زمینه بوده است (نک‌ : زرکشی، 1/291؛ سیوطی، 2/3). این کتاب بارها از جمله در 1355ق در قاهره به چاپ رسیده است. چندین نسخۀ خطی مربوط به سدۀ 5ق از این کتاب در لندن، تاشکند و دوبلین موجود است (نک‌ : ریو، شم‌ 130؛ سیمنوف، شم‌ 2927؛ آربری، شم‌ 3009). این کتاب توسط مالک بن عبدالرحمن بن مُرَحّل سبتی به نظم کشیده شده (نک‌ : ابن جابر، 140) و به وسیلۀ محمد سعیدبن پیر عثمان رومی با عنوان رغائب الفرقان به ترکی ترجمه شده است (بغدادی، 1/575). فخرالدین طریحی آن را به ترتیب معمول معاجم عربی درآورده و زوائدی بر آن افزوده که با عنوان تفسیر غریب القرآن به کوشش محمدکاظم طریحی در 1372ق/1953م در نجف به چاپ رسیده است. همچنین تحریری از غریب القرآن براساس ترتیب سوره‌ها و ایه‌ها به همراه زوائدی در هامش قرآن کریم به تصحیح عبدالحلیم بسیونی توسط کتابخانۀ سعیدیه در قاهره چاپ شده است.
مآخذ: ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهه الالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، 1959م؛ ابن جابر و ادی آشی، محمد، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، 1982م؛ ابن خیر، محمد، فهرسه، به کوشش کودرا، بغداد، 1963م؛ ابن شاکر، محمد، عیون التواریخ، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکربن احمد، طبقات النحاه و الغویین، به کوشش محسن عیاض، نجف، مطبعه النعمان؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابن نقطه، محمدبن عبدالغنی، «الاستدراک»، همراه با الاکمال ابن ماکولا، حیدرآباد دکن، 1406ق/1986م؛ بغدادی، ایضاح؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، 1404ق/1984م؛ زرکشی، محمدبن عبداللـه، البرهان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1391ق/1972م؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، 1398ق/1978م؛ سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق/1967م؛ ظاهریه، خطی (علوم قرآنی)، حسن؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، «الاجازه الکبیره»، بحارالانوار مجلسی، ج 104، بیروت، 1403ق/1983م؛ نیز:
Arberry; Bankipore; Hitti, ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection, Princeton, 1938; Pertsch; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894; Semenov, A. A., Sobranie vostochnykh Rukopiseĭ Akademii Nauk Uzbekskoĭ SSR, Tashkent, 1957; TS; Voorhoeve.
احمد پاکتچی