اَبوالْبَقاءِ عُکْبَری، محب‌الدین عبداللـه بن حسین بن عبداللـه (538-616ق/1143-1219م)، نحوی و فقیه حنبلی. خاندانش از عُکْبَرا (شهری کوچک در نزدیکی بغداد، نک‌ : یاقوت، 3/705) برخاستند، اما خود در بغداد به دنیا آمد و در همانجا پرورش یافت (ابن خلکان، 3/100؛ ذهبی، المختصر، 214؛ قفطی، 2/116). از این‌رو وی را در نسبت به باب الاَزَج (از محلات بغداد، نک‌ : سمعانی، 1/119) اَزَجی نیز خوانده‌اند (صفدی، الوافی، 17/139).
در کودکی به علت ابتلا به ابله از بینایی محروم شد (ابن اثیر، 12/357؛ ذهبی، سیر، 22/92؛ ابن ایبک، 141)، با این حال از همان اوان جوانی به کسب علوم مختلف پرداخت. ادب عربی و نحو را از ابومحمد ابن خشّاب و ابوالبرکات ابن نجاح، لغت را نزد ابن عصار، قرائات را از ابوالحسن بطائحی و فقه را نزد ابوحکیم نهروانی حنبلی و ابویعلی صغیر فرا گرفت و از ابن بطّی، ابوزرعۀ مقدسی، ابن هیبرۀ وزیر و ابوبکر ابن نقور حدیث شنید (ذهبی، المختصر، سیر، همانجاها؛ ابوشامه، 119-120؛ ابن خلکان، همانجا؛ ابن رجب، 2/110) و در تمامی این علوم تبحر یافت.
وی علاوه بر نحو، لغت، فقه و قرائات قرآن، در علم فرائض، حساب، جبر و مقابله و ادبیات نیز صاحب اطلاع بود، تا آنجا که ابن جوزی مشکلات خود را در ادبیات بر او عرضه می‌کرد. ابوالفرج ابن حنبلی، ابوالبقاء را در تمامی این علوم امام می‌خواند. گویند که او در 9 علم نظر می‌داد (همانجا؛ صفدی، همان، 17/140). آوازۀ شهرتش در زمان حیات از مرزها گذشت و از اقطار مختلف سرزمینهای اسلامی، طالبان برای فراگیری علم به سوی او می‌شتافتند (ابن خلکان، 3/100-101؛ ابن رجب، همانجا). یاقوت او را استاد و پیشوای عصر می‌خواند (همانجا) و ابن نجار، ضمن اشاره به ملازمت طولانی خود با او، تصریح می‌کند که بسیاری از تألیفاتش را نزد او قرائت کرده است. از دیگر کسانی که نزد او علوم مختلف چون فقه، ادب و حدیث فرا گرفتند، می‌توان ابن ابی الجیش، ابن دبیثی، پیاءالدین مقدسی، جمال‌الدین ابن صیرفی و ابوالفرج ابن حنبلی را نام برد (ذهبی، المختصر، همانجا، سیر، 22/92-93؛ ابن رجب، 2/110-111، 113). او همچنین مدتی معید ابوالفرج ابن جوزی در مدرسۀ باب الازج بود (همو، 2/110).
ابوالقاء فقیهی حنبلی مذهب بود. زمانی تدریس در مدرسۀ نظامیۀ بغداد را به او پیشنهاد کردند، اما از آنجا که پیروی مذهب شافعی از شروط تدریس بود، حاضر نشد مذهبش را رها کند و آن مقام را بپذیرد (ذهبی، همان، 22/93؛ ابن رجب، 2/111؛ صفدی، همانجا؛ برای برخی از آراءِ فقهی او، نک‌ : ابن رجب، 2/113-114). صفدی علاوه بر فنون یاد شده، به شاعری ابوالبقاء نیز اشاره دارد (نکت، 179)، اما آنچه در غالب منابع به عنوان شعر از وی نقل شده، 3 بیت در مدح وزیر ناصر بن مهدی علوی است (قفطی، 2/118؛ صفدی، الوافی، 17/142؛ ابن ایبک، 141-142). این ابیات خالی از هرگونه احساس شاعرانه است، اما ابن رجب 12 بیت از 2 غزل وی را آورده (2/112-113) که از روح لطیف و قریحۀ توانای سراینده حکایت دارد.
ابوالبقاء به سبب نابینایی، در قرائت متون نیازمند کمک شاگردانش بود، لذا به کنایه او را «تلمیذ تلامذته» (شاگرد شاگردانش) خوانده‌اند، چنانکه حتی بسیاری از کتب ادب را از زبان همسر خود شنیده بود (قفطی، ذهبی، همانجاها؛ ابن رجب، 2/111). او در تألیف دارای روشی خاص بود، بدین‌گونه که هرگاه ارادۀ تصنیف می کرد، همۀ کتابهایی را که در آن زمینه نگارش یافته بود، گرد می‌آوردو پس از استماع این کتابها، آنچه را که به حافظه سپرده شده بود، املا می‌کرد (همانجاها).
چنانکه گذشت، ابوالبقاء در زمینۀ علوم مختلف از چنان تبحری برخوردار بود که او را عالم بی‌نظیر روزگارش می‌خواندند (ابن رجب، همانجا، به نقل از ابن نجار؛ ابن خلکان، 3/100). با این حال آنچه باعث اشتهار او گردید، تسلط وی بر علم نحو بود. موضوع کثیری از تألیفات او را مباحث مربوط به نحو تشکیل می‌دهد و حتی در آنجا که به شرح ابیات و بیان قرائات قرآن و حدیث می‌پردازد، به بیان اعراب الفاظ اهتمام دارد.
باوجود رواج آثار متعدد ابوالبقاء، در مورد مذهب نحوی او بین محققان معاصر تشتت بسیاری دیده می‌شود. دیدگاه او در کتابهایش بیشتر به مکتب بصره گرایش دارد. وی به تقویت و تبیین آراء علمای این مکتب پرداخته است و حجم بسیاری از تألیفاتش را بیان، شرح و تلخیص آراءِ کسانی چون سیبویه، ابوعلی فارسی و ابن جنی تشکیل می‌دهد (قس: عناوین کتب او، صفدی، الوافی، 17/141-142؛ ابن رجب، 2/111-112). لذا عموماً او را عالمی بصری می‌خوانند (نبهان، 16-17؛ مخزومی، 95-96)، لیکن معاصرانی که قائل بر وجود مکتب بغداد هستند و علمایی چون ابوعلی فارسی، ابن جنی، ابن سراج و زمخشری را با بغدادی مذهب می‌دانند، او را نیز به اعتبار عناوین آثارش و همچنین تأیید برخی آراء کوفیان (مثلاً نک‌ : ابوالبقاء، اعراب الحدیث، 120)، پیرو مکتب بغداد می‌دانند (ضیف، 279؛ محمود، 399-400)، اما امر غریب‌تر وجود کتابی در شرح دیوان متنبی منسوب به ابوالبقاء است که شارح در مواضع مختلف آن (نک‌ : «التبیان»، 1/144، 116، 299-300، جم‌( به صراحت خود را از کوفیان می‌شمرد و همین امر سبب گردیده است تا برخی ابوالبقاء را بدون توجه به دیگر آثارش پیرو مکتب کوفی بنامند (نک‌ : طنطاوی، 180؛ سقا، «ط»؛ قس: نبهان، 17؛ برای توضیح بیشتر، نک‌ : بخش آثار).
آثار: ابوالبقاء دارای تصانیف متعدد در علوم مختلف است و بخش وسیعی از شرح احوالش را در منابع، اسامی تألیفات وی تشکیل می‌دهد. برخی از آثار وی اینهاست:
الف ـ چاپی:
1. اعراب الحدیث النبوی. این اثر از کتابهای نادری است که در زمینۀ اعراب احادیث نوشته شده و در نوع خود کم‌نظیر است. چنانکه مؤلف در مقدمۀ کتاب بیان می‌کند، وی این اثر را به درخواست شاگردان و در مواردی که در اعراب الفاظ اشکال دانسته‌اند، املا نموده است. این کتاب بر پایۀ جامع الاسانید ابوالفرج ابن جوزی و به ترتیب عناوین صحابه نوشته شده است (نک‌ : ص 29-30). کتاب اثری تعلیمی است که در آن به ذکر مسائل مورد نیاز طالبان اکتفا و از بیان بی‌مورد مناقشات و بحث و استدلال در آراءِ نحویان خودداری شده است. نظایر و شواهد متعددی از قرآن مجید و اشعار عرب در بیان مطالب آمده است. اعراب الحدیث توسط عبدالاله نبهان در دمشق (1397 و 1407ق) و نیز در اردن به کوشش حسن موسی شاعر (1981م) به چاپ رسیده است.
2. املاء ماممنّ به الرحمن. از این کتاب با عنوانهای اعراب القرآن، التبیان فی اعراب القرآن و عناوین دیگری با همین مضمون یاد شده است. کتاب در بیان اعراب الفاظ قرآن و وجوه مختلف قرائات نوشته شده است. ابوالبقاء در مقدمۀ کتاب انگیزۀ خود را در تألیف و فراهم آوردن کتابی با حجم اندک و بار علمی فراوان یاد می‌کند (ص 3)، لذا از ذکر اعراب ظواهر خودداری می‌کند و همچون اعراب الحدیث کمتر درگیر اختلاف آراء نحویان و بحث و استدلال در صحت و سقم آنها می‌گردد. مؤلف در این کتاب بر آراء سیبویه تأکید خاص دارد و در موارد مختلف به ذکر نظریات کسانی چون ابوعلی فارسی، ابن جنی، مبرد و خلیل نیز می‌پردازد. ابوالبقاء هنگان ذکر وجوه مختلف قرائات علاوه بر قرائات مشهور، به شواذ نیز توجه دارد. این اثر بارها به چاپ رسیده است که از جمله می‌توان به چاپهای تهران (1276ق)، قاهره (1961م) به کوشش ابراهیم عطوه عوض و نیز قاهره (1377ق) به کوشش مصطفی سقا اشاره کرد.
3. التبییان فی شرح الدیوان، در شرح دیوان متنبی. در اینکه ابوالبقاء شرحی بر دیوان متنبی داشته است، منابع اتفاق نظر دارند (نک‌ : ذهبی، المختصر، همانجا؛ قفطی، 2/117؛ ابوشامه، 120)، امام چنانکه گذشت، در شرحی که هم‌اکنون به ابوالبقاء منسوب است، شارح بارها خود را کوفی می‌خواند و این نکته سبب شده است تا جمعی از معاصران، انتساب این شرح را به او نادرست بدانند (نک‌ : ضیف، 279-280؛ مخزومی، 96). همچنین شارح از قرائت خود نزد مکی بن ریّان ماکسینی در موصل و ابومحمد عبدالمنعم بن صالح تمیمی در مصر یاد می‌کند («التبیان»، 1/«ب، ج»، 17، 81)، در صورتی که منابع به سفر ابوالبقاء به مصر و موصل اشاره‌ای ندارند. در عین حال شارح به اثری از خود با عنوان الاغراب فی الاعراب اشاره دارد (همان، 1/87) که در پاره‌ای از منابع متأخر این عنوان در میان تألیفات ابوالبقاء ذکر شده است (ابن رجب، 2/112؛ داوودی، 233). شرح موجود در حقیقت مجموعه‌ای از شرحهای مختلف دیوان توسط افرادی چون ابن جنی، ابوالعلاء معری، خطیب تبریزی، واحدی و آراء کسانی همچون ابن فورّجه، ابوبکر خوارزمی و دیگران است. در شرح ابیات که براساس ترتیب دیوان مرتب گردیده، ب سه نکتۀ اصلی: اعراب الفاظ مشکل، شرح لغات غریب و معنای بیت توجه شده است («التبیان»، 1/«ج، د»). کتاب بارها از جمله در قاهره (1287ق) به کوشش ابراهیم دسوقی و نیز در همانجا (1972م) به کوشش مصطفی سقا و دیگران به چاپ رسیده است.
4. التبیین عن مذاهب النحوّیین، تلخیصی است از الانصاف ابن انباری که در بیروت (1986م) به کوشش عبدالرحمن عثیمین چاپ شده است.
5. شرح لامیه العرب یا اعراب لامیه الشنفری، در 1402ق توسط محمد خیر حلوانی در مجله المجمع العلمی العراقی (ج 33) و پس از آن به‌طور مستقل در سالهای 1983 و 1984م به کوشش محمد ادیب جمران در بیروت منتشر شده است.
6. شرح ما فی المقامات الحریریه من الالفاظ اللغویه. بخش اول کتاب به کوشش علی صائب در بغداد (1975م) به چاپ رسیده است.
7. اللباب فی شرح علل البناء و الاعراب، به کوشش خلیل بنیان حسون، بغداد، 1985م.
8. مسأله فی قول النبی: انّما یرحم اللـه من عباده الرحماء، که همراه با کتاب مسائل نحو مفرده به چاپ رسیده است (نک‌ : شم‌ 10).
9. مسائل خلافیه فی النحو، به کوشش محمد خیر حلوانی، حلب، 1971م.
10. مسائل نحو مفرده، به کوشش یاسین محمد سواس، در مجله معهد المخطوطات العربیه (ج 26).
11. المَشوف المعلَم فی ترتیب اصلاح المنطق علی حروف المعجم، به کوشش یاسین محمد وسواس، مکه، 1403ق/1983م.
ب ـ خطی: 1. اعراب الشواذّ من القراءات یا اعراب القراءات الشواذّ. نسخه‌ای از آن در مصر نگهداری می‌شود (نک‌ : سید، 1/19)؛ 2. بحث فی بعض الصحابه و سؤالین و جوابهما. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق موجود است (همو، 1/119)؛ 3. التلقین، در نحو. نسخۀ این کتاب در لیدن نگهداری می‌شود (ورهووه، 362)؛ 4. شرح الایضاح و تکملته. نسخه‌ای از این اثر در مصر موجود است (زیدان، 3/44)؛ 5. شرح الحماسه لأبی تمّام. نسخه‌های آن در کتابخانه‌های کوپریلی و ینی جامع موجود است (کوپریلی، شم‌ 1307؛ GAS, II/72)؛ 6. شرح خطب ابن نباته. نسخه‌ای از آن در لیدن نگهداری می‌شود (ورهووه، 162؛ برای نسخه‌ای دیگر در استانبول، نک‌ : ZDMG, LXVIII/390)؛ 7. شرح لامیه العجم. نسخه‌هایی از این شرح در کتابخانه‌های برلین، وین، اسکوریال، موصل، لیدن و خالدیه موجود است (آلوارت، شم‌ 7469, 7858؛ ورهووه، 166؛ احمد، 6/30؛ منجد، 57؛ فلوگل، شم‌ 467 و ESC2; 1996(42)، شم‌ 325)؛ 8. شرح اللمع ابن جنی یا المتبع فی شرح اللمع (برای نسخه‌های این کتاب، نک‌ : آمبروزیانا، شم‌ 122؛ خالدوف، شم‌ 6752)؛ 9. عَدُّ الآی. نسخۀ خطی کتاب در کتابخانۀ فاتح موجود است (GAL, I/335)؛ 10. المحصّل فی شرح المفصّل زمخشری (برای نسخ خطی کتاب، نک‌ : سید، 1/395؛ آربری، شم‌ 3128؛ حتی، شم‌ 327؛‌ GAL, S, I/510)؛ 11. الموجز فی ایضاح الشعر الملغز (آلوارت، شم‌ 6551). همچنین المصنّف که تلخیصی از آن با عنوان البیان و التعریف فی اسباب ورود الحدیث الشریف توسط ابن حمزۀ حسینی انجام گرفته، در 2 جلد در حلب (1329-1330ق) به چاپ رسیده است.
آثار بسیاری نیز در علوم مختلف به ابوالبقاء منسوب است که از آنها تا به امروز اثری به دست نیامده است (برای اسامی این کتب، نک‌ : ابن خلکان، 3/100؛ ذهبی، سیر، 22/92-93؛ صفدی، الوافی، 17/141-142؛ ابن رجب، 2/111-112).
مآخذ: ابن اثیر، الکامل؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن ایبک، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصرابوفرح، بیروت، 1399ق/1978م؛ ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1372ق/1953م؛ ابوالبقاء عکبری، عبداللـه بن حسین، اعراب الحدیث النبوی، به کوشش عبدالاله نبهان، دمشق، 1407ق/1986م؛ همو، املاء مامنّ به الرحمن، بیروت، 1399ق/1979م؛ همو، «التبیان فی شرح الدیوان»، همراه دیوان ابی‌الطیب المتنبی، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1972م؛ ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، الذیل علی الروضتین، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1366ق/1947م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، بغداد، 1397ق/1977م؛ داوودی، محمد ابن علی، طبقات المفسرین، بیروت، 1403ق/1983م؛ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1405ق/1985م؛ همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبینی، بیروت، 1405ق/1985م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغه العربیه، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1957م؛ سقا، مصطفی، مقدمه بر «التبیان» (نک‌ : هم‌ : ابوالبقاء)؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، به کوشش عبداللـه عمر البارودی، بیروت، 1408ق/1988م؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، 1954م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، قاهره، 1329ق/1911م؛ همو، الوافی بالوفیات، به کوشش دروتئا کراوولسکی، بیروت، 1401ق/1981م؛ ضیف، شوقی، المدارس النحویه، قاهره، 1972م؛ طنطاوی، محمد، نشأه النحو و تاریخ اشهر نحاه، به کوشش عبدالعظیم شناوی و محمد عبدالرحمن کردی، قاهره، 1389ق/1969م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371ق/1952م؛ کوپریلی، خطی؛ محمود، محمود حسینی، المدرسه البغدادیه، بیروت، 1407ق/1986م؛ مخزومی، مهدی، مدرسه الکوفه، قاهره، 1377ق/1958م؛ منجد، صلاح‌الدین، المخطوطات العربیه فی فلسطین، بیروت، 1982م؛ نبهان، عبدالاله، مقدمه بر اعراب الحدیث النبوی (نک‌ : هم‌ ، ابوالبقاء)؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
Ahlward; Ambrosiana; Arberry; ESC2; Flügel, G., Arabischen, persischen und türkischen Handschriften der Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek zu Wien, Wien, 1865; GAL; GAL, S; GAS; Hitti, ph. K., Garrett Collection of Arabic Manuscripts, London, 1938; Khalidov; Voorhoeve; ZDMG.
مریم صادقی