اِبْن‌ِ مَمّاتى‌، ابوالمكارم‌ اسعد بن‌ مهذب‌ بن‌ زكريا بن‌ ابى‌ المليح‌ ممّاتى‌ (544 -606ق‌/1149-1209م‌)، شاعر، اديب‌، دبير و از ديوانيان‌ دورة ايوبى‌ در مصر. در برخى‌ از منابع‌ اختلافهايى‌ در سلسله‌ نسب‌ وي‌ ديده‌ مى‌شود (نك: ابن‌ خلكان‌، 1/210؛ صفدي‌، 9/19-20؛ ابن‌ كثير، 7/58؛ مقريزي‌، 2/160؛ ابن‌ عماد، 5/20). خاندان‌ وي‌ از قبطيان‌ مصر بوده‌ و نياكانش‌ در اسيوط مى‌زيسته‌اند (نك: ياقوت‌، 5/103؛ قفطى‌، 1/231). نياي‌ بزرگ‌ وي‌ ابوالمليح‌ در روزگار مستنصر خليفة فاطمى‌ (حك 427-487ق‌) كاتب‌ بدرالجمالى‌، وزير مستنصر و ممدوح‌ برخى‌ از شعرا بود. ابوطاهر ابن‌ مِكنسه‌ نيز قصيده‌اي‌ در رثاي‌ وي‌ سروده‌ است‌ (ياقوت‌، 5/107؛ ابن‌ خلكان‌، 1/213). مهذب‌، پدر شاعر كه‌ گويا در شعر نيز دستى‌ داشته‌ (عمادالدين‌، 1/113)، در واپسين‌ دورة حكومت‌ فاطميان‌ و نيز در آغاز دورة ايوبيان‌ كاتب‌ ديوان‌ جيش‌ بود (ياقوت‌، 5/108).
ممّاتى‌ لقب‌ ابوالمليح‌ است‌. گويند وي‌ در قحطى‌ مصر، مردم‌ و به‌ خصوص‌ كودكان‌ مسلمان‌ را اطعام‌ مى‌كرد و همانان‌ او را مماتى‌ خطاب‌ مى‌كردند و از اين‌ روي‌ به‌ اين‌ لقب‌ شهرت‌ يافت‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا)، اما اصل‌ و منشأ كلمه‌ روشن‌ نيست‌.
در روزگار ايوبيان‌ مقام‌ و منصب‌ مهذب‌ به‌ سبب‌ نصرانى‌ بودن‌ او به‌ مخاطره‌ افتاد و وي‌ ناگزير در حضور سلطان‌ صلاح‌الدين‌ يوسف‌ بن‌ ايوب‌ (حك 564 -589ق‌/1169-1193م‌) و يا اسدالدين‌ شير كوه‌ وزير العاضد فاطمى‌ (563 -564ق‌) به‌ همراه‌ افراد خاندان‌ خويش‌ و از جمله‌ فرزندش‌ اسعد اسلام‌ آورد (عمادالدين‌، همانجا؛ ياقوت‌، 5/108- 109). طباخ‌ (4/324) اسلام‌ آوردن‌ اين‌ خاندان‌ را به‌ نياي‌ آنان‌ ابوالمليح‌، و زيدان‌ (3/119) و سركيس‌ (1/254) به‌ اسعد نسبت‌ داده‌اند كه‌ درست‌ به‌ نظر نمى‌رسد.
از زندگى‌ ابن‌ مماتى‌ تا 33 سالگى‌ او، يعنى‌ تا هنگام‌ درگذشت‌ پدر وي‌ در 577ق‌، آگاهى‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌، جز اينكه‌ به‌ گفتة منذري‌ (2/180) در اسكندريه‌ نزد ابوطاهر احمد بن‌ محمد اصفهانى‌ و در قاهره‌ نزد ابوالفضل‌ محمد بن‌ يوسف‌ غزنوي‌ و ديگران‌ به‌ فراگرفتن‌ دانش‌ پرداخت‌. پس‌ از مرگ‌ پدر، مسئوليت‌ ديوان‌ جيش‌ (قفطى‌، 1/232: ديوان‌ اقطاعات‌) به‌ وي‌ سپرده‌ شد و او زمانى‌ دراز اين‌ منصب‌ را در اختيار داشت‌ و در دورة سلطنت‌ صلاح‌الدين‌ و فرزندش‌ عزيز (حك 589 - 595ق‌/1193- 1198م‌)، ديوان‌ ماليه‌ را نيز كه‌ از مهم‌ترين‌ ديوانهاي‌ مصربود، در اختيارگرفت‌ (ياقوت‌، 5/112-113). ابن‌خلكان‌ (1/210) برخلاف‌ مآخذ كهن‌تر، از وي‌ به‌ عنوان‌ ناظر ديوانها در سرزمين‌ مصر نام‌ برده‌ است‌. همين‌ مطلب‌ در مآخذ پس‌ از وي‌ نيز تكرار شده‌ است‌ و ظاهراً اين‌ گفتة عطيه‌ ( 2 EI) نيز كه‌ وي‌ در روزگار صلاح‌الدين‌ و عزيز به‌ دبيري‌ همة ديوانها ارتقا يافت‌، بر همين‌ مأخذ استوار بوده‌ است‌. در همين‌ ايام‌ وي‌ ملازم‌ قاضى‌ فاضل‌ و از مصاحبان‌ نزديك‌ وي‌ بود، اما در ايام‌ سلطنت‌ الملك‌ العادل‌ (حك 596 - 615ق‌/ 1199- 1218م‌) و وزارت‌ ابن‌ شُكر از نفوذ و اعتبار وي‌ كاسته‌ شد، چه‌ ابن‌ شكر كه‌ روزگاري‌ از زيردستان‌ ابن‌ مماتى‌ بود، به‌ سبب‌ اهانتى‌ كه‌ از او ديده‌ بود، كينة وي‌ را به‌ دل‌ گرفت‌ و آنگاه‌ كه‌ به‌ قدرت‌ رسيد، دست‌ به‌ آزار وي‌ گشود، داراييهاي‌ وي‌ را مصادره‌ كرد و او را به‌ تهمت‌ خيانت‌، ملزم‌ به‌ پرداخت‌ مال‌ فراوان‌ ساخت‌. او در 604ق‌، پس‌ از يك‌ سال‌ اختفا، ناچار به‌ شام‌ گريخت‌ و سپس‌ در حلب‌ در خانة جمال‌الدين‌ اكرم‌ پناه‌جست‌، اما چون‌ الملك‌الظاهر، فرمانرواي‌ حلب‌ (حك 582 -613ق‌/ 1186-1216م‌)، از ورود وي‌ آگاه‌ شد، او را بنواخت‌ و براي‌ وي‌ مقرري‌ تعيين‌ كرد. سرانجام‌ او پس‌ از دو سال‌ زندگى‌ تؤم‌ با آرامش‌ در همان‌ شهر درگذشت‌ و در كنار آرامگاه‌ ابوبكر هروي‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ياقوت‌، 5/112-117).
ابن‌ مماتى‌ را شاعري‌ نسبتاً توانا و اديبى‌ تيزهوش‌ دانسته‌اند (عمادالدين‌، 1/100-101، 103؛ قفطى‌، 1/232-234). نمونه‌هايى‌ كه‌ از نثر او در دست‌ است‌ (عمادالدين‌، 1/109-112)، چيره‌دستى‌ وي‌ را در نويسندگى‌ آشكار مى‌سازد. عمادالدين‌ كاتب‌ (1/100-113) كه‌ اشعار ابن‌ مماتى‌ را از خود وي‌ شنيده‌، با حفظ جانب‌ احتياط آنها را ستوده‌ و حدود 140 بيت‌ از آنها را نيز نقل‌ كرده‌ است‌. ياقوت‌ كه‌ هوشمندي‌ و هنر او را در نويسندگى‌ ستوده‌ (5/100-101)، شعر او را منحط شمرده‌ است‌ (5/125)، با اينهمه‌ بيش‌ از 40 بيت‌ از سروده‌هاي‌ وي‌ را كه‌ در خريدة القصر ديده‌ نمى‌شود، آورده‌ است‌.
ابن‌ مماتى‌ سيرة السلطان‌ صلاح‌ الدين‌ اثر قاضى‌ بهاءالدين‌ بن‌ شداد و كليله‌ و دمنه‌ را به‌ نظم‌ كشيده‌ (نك: ابن‌ خلكان‌، 1/210، 4/92) و ديوان‌ شعري‌ داشته‌ كه‌ ابن‌ خلكان‌ آن‌ را به‌ خط فرزند او ديده‌ بوده‌ است‌ (همو، 1/210).
اشعار باقيمانده‌ از وي‌ در مدح‌، هجو، غزل‌ و وصف‌ است‌ و گرچه‌ برخى‌ از آنها از انديشه‌هاي‌ شاعرانه‌ تهى‌ نيست‌، تكلف‌ و تقليد و تكرار در آنها فراوان‌ است‌. اهميت‌ او بيشتر در آثار منثور وي‌ و نيز نظم‌ كليله‌ و دمنه‌ است‌. حدود 27 كتاب‌ از او ياد شده‌ كه‌ به‌ گفتة ياقوت‌ (5/117) بيشتر به‌ تأليفات‌ ثعالبى‌ و امثال‌ او شباهت‌ داشته‌اند.
آثار چاپى‌:
1. الفاشوش‌ فى‌ احكام‌ قراقوش‌. اين‌ كتاب‌ در 1311ق‌ در مصر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. به‌ روايت‌ ابن‌ خلكان‌ (4/91-92)، بهاءالدين‌ قراقوش‌ كه‌ مردي‌ بلند همت‌ و با كفايت‌ بوده‌، در ايام‌ سلطان‌ صلاح‌الدين‌ به‌ نيابت‌ از او ادارة مملكت‌ را به‌ عهده‌ داشته‌ است‌ و مردم‌ احكامى‌ عجيب‌ در حل‌ و عقد امور به‌ او نسبت‌ داده‌اند. ابن‌ مماتى‌ اين‌ احكام‌ را در كتاب‌ خود جمع‌ آورده‌ است‌ و گويى‌ در پس‌ ظاهر آراستة الفاظ، خواسته‌ است‌ احكام‌ شگفت‌ او را به‌ ريشخند گيرد.
بستانى‌ (4/79) و زركلى‌ (1/302) مدعى‌ شده‌اند كه‌ اين‌ كتاب‌ به‌ اشتباه‌ به‌ سيوطى‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌، ولى‌ سيوطى‌ نيز كتابى‌ در همين‌ زمينه‌ و ظاهراً با عنوان‌ كلام‌ فى‌ قراقوش‌ در پاسخ‌ سؤال‌ دربارة قراقوش‌ و وجود تاريخى‌ او نوشته‌ و در آن‌ از ابن‌ مماتى‌ تأثير پذيرفته‌ و حكاياتى‌ از كتاب‌ وي‌ را نيز در آن‌ آورده‌ است‌ (عزالدين‌، 100).
2. قوانين‌ الدواوين‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ مماتى‌ است‌، نخستين‌ بار در 1299ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ و سپس‌ در 1943م‌ به‌ كوشش‌ عزيز سوريال‌ عطيه‌، با مقدمه‌ و حواشى‌ و تعليقات‌ و فهرستهاي‌ متعدد در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. به‌ گفتة بستانى‌ (همانجا) اين‌ اثر كه‌ در نوع‌ خود نادر و بسيار با ارزش‌ است‌، در 10 باب‌ تأليف‌ شده‌ و مطالب‌ آن‌ به‌ 3 قسمت‌ عمده‌ تقسيم‌ مى‌شود: الف‌ - جغرافياي‌ مصر در عهد ايوبى‌: مؤلف‌ در باب‌ دوم‌ به‌ طور كلى‌ از مصر و رودخانة نيل‌ و در باب‌ سوم‌ از شهرها، نواحى‌، آباديها، مزارع‌، جزاير و بنادر و در باب‌ پنجم‌ دربارة خليجها، ترعه‌ها و پلهاي‌ مصر بحث‌ كرده‌ است‌؛ ب‌ - اطلاعاتى‌ دربارة تشكيلات‌ حكومتى‌ در عصر ايوبيان‌: وي‌ در باب‌ هشتم‌ وظايف‌ مهم‌ دولت‌ و در فصلهاي‌ پايانى‌ كتاب‌، مشخصات‌ برخى‌ از ديوانها و نقش‌ حكومت‌ و مسائل‌ مالى‌ دولت‌ را مورد بررسى‌ قرار داده‌ است‌؛ ج‌ - مسائل‌ مربوط به‌ كشاورزي‌ در مصر از قبيل‌ انواع‌ اراضى‌، فصول‌ كشاورزي‌، نظام‌ آبياري‌، انواع‌ محصولات‌ كشاورزي‌، زمان‌ كاشت‌ و برداشت‌ هر محصول‌، باغها، اوقات‌ هرس‌ درختان‌ و اطلاعات‌ ديگر كه‌ به‌ طور كلى‌ چگونگى‌ كشاورزي‌ مصر را در آن‌ ايام‌ نشان‌ مى‌دهد.
مؤلف‌ در اين‌ كتاب‌ به‌ بحث‌ دربارة آداب‌، سنن‌، مقررات‌ و قوانين‌ قبطيان‌ نيز پرداخته‌ و در باب‌ هفتم‌ متعرض‌ روش‌ مساحى‌ اراضى‌ و برخى‌ مسائل‌ هندسى‌ شده‌ است‌. اصل‌ اين‌ كتاب‌ ظاهراً بيش‌ از 10 باب‌ داشته‌ است‌، زيرا در نسخة كتابخانة استراسبورگ‌ كه‌ آن‌ نيز شامل‌ 10 باب‌ است‌، فهرستى‌ از ابواب‌ اين‌ كتاب‌ مشتمل‌ بر 51 باب‌ آمده‌ است‌ (كسيبى‌، 129).
آثار خطى‌: 1. لطائف‌ الذخيرة لابن‌ بسام‌. اين‌ كتاب‌، خلاصة كتاب‌ الذخيرة ابن‌ بسام‌ شنترينى‌ (ه م‌) است‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ با عنوان‌ لطائف‌ الذخيرة و ظرائف‌ الجزيرة به‌ شمارة 2636 در كتابخانة ولى‌الدين‌ استانبول‌ موجود است‌ (عبدالبديع‌، 2/224). 2. المنتخل‌ (صفدي‌، 9/20: المنحل‌ )، نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة اكسفورد موجود است‌ (ياقوت‌، 5/118؛ بستانى‌، 79). 3. بخشى‌ از منشآت‌ وي‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ با عنوان‌ نبذة من‌ انشاء القاضى‌ اسعد بن‌ المهذب‌ بن‌ مماتى‌، در كتابخانة مسجد كبير صنعا موجود است‌ (صنعا، 4/1714).
آثار يافت‌ نشده‌: 1. اخاير الذخائر؛ 2. اعلام‌ النصر؛ 3. باعث‌ الجلد عند حادث‌ الولد؛ 4. ترجمان‌ الجمان‌؛ 5. تلقين‌ التفنن‌ (صفدي‌، همانجا: تلقين‌ اليقين‌ )، در علم‌ فقه‌؛ 6. تهذيب‌ الافعال‌ لابن‌ ظريف‌ (ياقوت‌، 117- 118)؛ 7. حجة الحق‌ على‌ الخلق‌ فى‌ التحذير من‌ سوء عاقبة الظلم‌ (بغدادي‌، 1/392)، كه‌ كتابى‌ بزرگ‌ و مورد توجه‌ و مطالعة سلطان‌ صلاح‌الدين‌ بوده‌ است‌ (مقريزي‌، 2/160)؛ 8. الحض‌ على‌ الرضى‌ بالحظ؛ 9. خصائص‌ المعرفة فى‌ المعميات‌؛ 10. درة التاج‌ (ياقوت‌، 5/118)؛ 11. ديوان‌ شعر (ابن‌ خلكان‌، 1/210)؛ 12. روائع‌ الوقائع‌ فى‌ التاريخ‌ (كحله‌، 1/249)؛ 13. زواهر السدف‌ و جواهر الصدف‌؛ 14. سرّالشعر؛ 15. سيرة صلاح‌ الدين‌ يوسف‌ بن‌ ايوب‌؛ 16. الشى‌ء بالشى‌ء يذكر، كه‌ مؤلف‌ آن‌ را سلاسل‌ الذهب‌ ناميده‌ و به‌ قاضى‌ فاضل‌ عرضه‌ كرده‌ است‌؛ 17. علم‌ النثر؛ 18. قَرص‌ العتاب‌؛ 19. قرقرة الدجاج‌ فى‌ الفاظ ابن‌ الحجاج‌؛ 20. كرم‌ النِجار فى‌ حفظ الجار، كه‌ مؤلف‌ آن‌ را براي‌ الملك‌ الظاهر تأليف‌ كرده‌ و به‌ وي‌ تقديم‌ داشته‌ است‌؛ 21. مذاهب‌ المواهب‌؛ 22. ملاذ الافكار و ملاذّ الاعتبار؛ 23. ميسور النقد (ياقوت‌، همانجا)؛ 24. نظم‌ كليله‌ و دمنه‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ ابن‌ كثير، البداية والنهاية، به‌ كوشش‌ احمد ابوالملحم‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ بستانى‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ زيدان‌، جرجى‌، تاريخ‌ آداب‌ اللغة العربية، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1957م‌؛ سركيس‌، يوسف‌ اليان‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربية و المعرية، مصر، 1928م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ يوزف‌ فان‌ اس‌، بيروت‌، 1393ق‌/1972م‌؛ صنعا، خطى‌؛ طباخ‌، محمد راغب‌، اعلام‌ النبلاء، حلب‌، 1343ق‌/1925م‌؛ عبدالبديع‌، لطفى‌، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، مطبعة السنة المحمدية؛ عزالدين‌، يوسف‌، مخطوطات‌ عربية فى‌ مكتبة صوفيا، بغداد، 1388ق‌/ 1968م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، خريدة القصر، قسم‌ شعراء مصر، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1951م‌؛ قفطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1369ق‌/1950م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ كسيبى‌، نزيه‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية فى‌ مكتبة سرّاسبورغ‌، كويت‌، 1406ق‌/ 1985م‌؛ مقريزي‌، احمد، الخطط، بولاق‌، 1270ق‌؛ منذري‌، عبدالعظيم‌، التكملة لوفيات‌ النقلة، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1405ق‌/1984م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز: . 2 EI
محمد وكيلى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا