اِبْن‌ِ مَكّى‌، ابوحفص‌ عمربن‌ خلف‌ بن‌ مكى‌ صِقِلّى‌ (د 501ق‌/ 1108م‌)، لغوي‌، نحوي‌، فقيه‌، خطيب‌ و شاعر. در بعضى‌ منابع‌ نسبتهاي‌ حميري‌، مازري‌ و قرطبى‌ نيز به‌ دنبال‌ نام‌ وي‌ آمده‌ است‌ (ابن‌ دحيه‌، 89؛ 2 EI). وي‌ نيمى‌ از عمر خود را در صقليه‌ (سيسيل‌) گذرانيد و در سالهاي‌ آخر اقامتش‌ در آنجا به‌ قضا اشتغال‌ داشت‌. به‌ هنگام‌ سقوط صقليه‌ به‌ دست‌ نورمانها، همزمان‌ با ابن‌ جراس‌ (حواس‌) آخرين‌ امير مسلمان‌ صقليه‌، آنجا را به‌ قصد تونس‌ ترك‌ كرد (ابن‌ خلدون‌، 4(7)/ 450؛ مدنى‌، 214؛ 2 EI). ابن‌ مكى‌ در تونس‌ علاوه‌ بر سمت‌ قضا منصب‌ خطابت‌ را نيز برعهده‌ گرفت‌ (عمادالدين‌، 1/106؛ قفطى‌، 2/329). قبول‌ اين‌ سمنت‌ از طرف‌ وي‌ احتمالاً در حدود 460ق‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ خلدون‌، همانجا؛ قس‌: مطر، 8).
از اشارات‌ خود او برمى‌آيد كه‌ از محضر استادانى‌ چون‌ ابن‌ البرّ تميمى‌ لغوي‌ مشهور، ابن‌ رشيق‌ قيروانى‌ صاحب‌ العمدة و عبدالحق‌ بن‌ محمد بن‌ هارون‌ سهمى‌ فقيه‌ مشهور صقليه‌ بهره‌ برده‌ است‌ (ص‌ 47، 66، 204؛ نيز نك: مطر، 8 -10). صفدي‌ (ص‌ 41) به‌ اختصار از او با عناوين‌ محدث‌، فقيه‌، لغوي‌ و نحوي‌ ياد كرده‌ است‌.
ابن‌ مكى‌ خطيب‌ توانايى‌ بوده‌ است‌. گويند در تمام‌ مدتى‌ كه‌ در تونس‌ خطيب‌ جمعه‌ بوده‌، هر هفته‌ يك‌ خطبة تازه‌، از خود انشاء مى‌كرده‌ است‌ (قفطى‌، همانجا؛ فيروزآبادي‌، 172). مهارت‌ وي‌ در فن‌ خطابه‌ مورد ستايش‌ بسيار قرار گرفته‌ و خطبه‌هاي‌ او را هم‌ طراز خطبه‌هاي‌ ابن‌ نباته‌ و حتى‌ برتر از آنها دانسته‌اند (عمادالدين‌، قفطى‌، همانجاها). وي‌ شعر نيز مى‌سرود. در كتاب‌ الدرة الخطيرة ابن‌ قطاع‌، دانشمند همروزگارش‌ كه‌ جنگى‌ از اشعار سرايندگان‌ بنام‌ صقلية آن‌ روزگار است‌، قطعاتى‌ از اشعار او نقل‌ شده‌ است‌ ( 2 EI). عمادالدين‌ كاتب‌ نيز 28 بيت‌ از اشعار او را كه‌ بيشتر در مضامين‌ پند اخلاقى‌ است‌ و شيوة موعظه‌ دارد، نقل‌ كرده‌ است‌ (1/107-109).
آثار: تنها اثري‌ كه‌ از وي‌ بر جاي‌ مانده‌، كتاب‌ تثقيف‌ اللسان‌ و تلقيح‌ الجنان‌ در لغت‌ است‌ كه‌ آن‌ را پيش‌ از مهاجرت‌ به‌ تونس‌ تأليف‌ كرده‌ و مشتمل‌ بر 50 باب‌ است‌ و در آن‌ به‌ موضوعاتى‌ چون‌ تصحيف‌، تبديل‌ و غيره‌ پرداخته‌ است‌. مؤلف‌ در مقدمة كتاب‌ (ص‌ 41-42) انگيزة نگارش‌ آن‌ را شيوع‌ فساد در زبان‌ عربى‌ و رواج‌ يافتن‌ غلطهاي‌ فراوان‌ در ميان‌ خاص‌ و عام‌ عنوان‌ كرده‌ كه‌ احتمالاً تأثيرات‌ لهجة مغربى‌ را در زبان‌ محاورة ساكنان‌ صقليه‌ منظور نظر داشته‌ است‌ ( 2 EI). وي‌ در پايان‌ مقدمه‌ (ص‌ 47) متذكر شده‌ است‌ كه‌ پس‌ از اتمام‌ كتاب‌ آن‌ را بر استادش‌ ابن‌ البر تميمى‌ عرضه‌ داشته‌ و آنچه‌ را كه‌ مورد پسند استاد بوده‌، باقى‌ گذاشته‌ و بقيه‌ را فرونهاده‌ است‌. ابن‌ مكى‌ 3 بخش‌ از كتاب‌ را به‌ غلطهاي‌ قرّاء، محدثان‌ و فقيهان‌ (ص‌ 242-267) و بخش‌ ديگري‌ را به‌ شرح‌ و قواعد نگارش‌ با عنوان‌ «باب‌ من‌ الهجاء» اختصاص‌ داده‌ كه‌ شبيه‌ فصلى‌ است‌ كه‌ ابن‌ قتيبه‌ در ادب‌ الكاتب‌ با عنوان‌ «تقويم‌ اليد» آورده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ بهترين‌ گواه‌ براي‌ اثبات‌ استقلال‌ مكتب‌ لغوي‌ صقليه‌ است‌ (نك: عباس‌، 108-111)، سالها راهگشاي‌ لغويان‌ و مورد استناد دانشمندان‌ بوده‌ است‌ (نك: خفاجى‌، 204- 205؛ ابن‌ عماد، 3/38؛ سراج‌، 1(1)/257، 286، 1(2)/410). قفطى‌ (همانجا) و فيروزآبادي‌ (ص‌ 171-172) كتاب‌ تثقيف‌ اللسان‌ را گوياي‌ كثرت‌ دانش‌، حافظة قوي‌ و وسعت‌ اطلاعات‌ لغوي‌ مؤلف‌ دانسته‌اند. اين‌ كتاب‌ نخستين‌ بار در 1386ق‌/1966م‌ در قاهره‌ به‌ كوشش‌ عبدالعزيز مطر و بار ديگر در 1967م‌ در همان‌ شهر توسط همو همراه‌ لحن‌ العامة زبيدي‌ و تقويم‌ اللسان‌ ابن‌ جوزي‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ خلدون‌، العبر؛ ابن‌ دحيه‌، عمر، المطرب‌، به‌ كوشش‌ طه‌ حسين‌، قاهره‌، 1374ق‌/1955م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌؛ ابن‌ مكى‌، عمر، تثقيف‌ اللسان‌ و تلقيح‌ الجنان‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز مطر، قاهره‌، 1386ق‌/1966م‌؛ خفاجى‌، احمد، شفاء الغليل‌، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ خفاجى‌، قاهره‌، 1371ق‌/1952م‌؛ سراج‌، محمد، الحلل‌ السندسيّة، به‌ كوشش‌ محمد الحبيب‌ الهيلة، تونس‌، الشركة التونسية؛ صفدي‌، خليل‌، تصحيح‌ النصحيف‌ و تحرير التحريف‌، فرانكفورت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ عباس‌، احسان‌، العرب‌ فى‌ صقلية، بيروت‌، 1975م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد، خريدة القصر (قسم‌ شعراء المغرب‌)، به‌ كوشش‌ محمد مرزوقى‌ و ديگران‌، تونس‌، 1966م‌؛ فيروزآبادي‌، محمد، البلغه‌ فى‌ تاريخ‌ ائمة اللغة، به‌ كوشش‌ محمد مصري‌، دمشق‌، 1392ق‌/1972م‌؛ قفطى‌، على‌، انباء الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1371ق‌/1952م‌؛ مدنى‌، احمد توفيق‌، المسلمون‌ فى‌ جزيرة صقلية و جنوب‌ ايطاليا، الجزاير، 1365ق‌؛ مطر، عبدالعزيز، مقدمه‌ بر تثقيف‌ اللسان‌ (نك: هم، ابن‌ مكى‌)؛ نيز: . 2 EI
رحمت‌ پورمحمد شيرجوپشت‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا