اِبْن‌ِ مَكْتوم‌، ابومحمد احمد بن‌ عبدالقادر بن‌ احمد قيسى‌، ملقب‌ به‌ تاج‌الدين‌ (ذيحجة 682 -27 رمضان‌ 749/ مارس‌ 1284-19 دسامبر 1348)، مفسر، اديب‌ و فقيه‌ حنفى‌ مصري‌. مكتوم‌ نام‌ نياي‌ پدرش‌ بود (ابن‌ مكتوم‌، «ذيل‌»، 2/607). ابن‌ رافع‌ سلامى‌ (ص‌ 59) به‌ كنية ابوالعباس‌ از او ياد كرده‌ است‌. ابن‌ مكتوم‌ در قاهره‌ به‌ دنيا آمد (ابن‌ ابى‌ الوفا، 1/75) و نزد تقى‌الدين‌ صائغ‌، ابوحيّان‌ اندلسى‌ و نيز بنا به‌ برخى‌ از روايات‌ نزد على‌ بن‌ يوسف‌ شطنوفى‌ قرائت‌ آموخت‌ (ابن‌ جزري‌، 1/70). در ادب‌ از بهاءالدين‌ ابن‌ نحاس‌ و در فقه‌ از سروجى‌ بهره‌ گرفت‌ (ابن‌ حجر، 1/204) و از اصحاب‌ نجيب‌الدين‌ عبداللطيف‌ بن‌ عبدالمنعم‌ و ابن‌ علاق‌ و طبقة آنان‌ اخذ حديث‌ نمود (همو، 1/205؛ صفدي‌، 7/74). ابن‌ مكتوم‌ از عالمان‌ نحو و لغت‌ به‌ شمار آمده‌ (ابن‌ ابى‌ الوفا، همانجا)، ولى‌ كمتر اثري‌ از او در اين‌ زمينه‌ به‌ دست‌ ما رسيده‌ است‌. ملازمت‌ طولانى‌ او با ابوحيان‌ (نك: ابن‌ حجر، 1/204) و فراهم‌ آوردن‌ گزيده‌اي‌ از تفسير البحر المحيط وي‌ شايد مهم‌ترين‌ سبب‌ ماندگاري‌ ياد ابن‌ مكتوم‌ باشد. ابن‌ حجر عسقلانى‌ (1/205) گويد: من‌ كمتر كتابى‌ از كتب‌ ادبى‌ از شعر و تاريخ‌ و مانند آن‌ ديده‌ام‌ كه‌ در آن‌ شرح‌ حال‌ مصنف‌ كتاب‌ به‌ خط ابن‌ مكتوم‌ نباشد. ابن‌ مكتوم‌ مدتى‌ به‌ نيابت‌ در حكم‌ (قضا) اشتغال‌ داشته‌ (ابن‌ ابى‌ الوفا، همانجا) و پس‌ از موسى‌ بن‌ على‌ قطبى‌ در مصدر اقراء در جامع‌ ظاهري‌ مصر نشسته‌ است‌ (ابن‌ جزري‌، همانجا). صفدي‌ در 745ق‌ در قاهره‌ نزد او رسيد و اجازة روايت‌ گرفته‌ است‌ (صفدي‌، 7/75) و ابن‌ رافع‌ سلامى‌ نيز از او روايت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ رافع‌، همانجا). او سرانجام‌ در مصر بر اثر طاعون‌ درگذشت‌ (صفدي‌، همانجا).
از آثار او الدرّ اللقيط من‌ البحر المحيط كه‌ گزيدة گفتار استادش‌ ابوحيان‌ در مورد نظرات‌ نحوي‌ دو مفسر مشهور زمخشري‌ و ابن‌ عطيه‌ است‌ (ابن‌ مكتوم‌، «الدر»، 1/6 - 8). اين‌ كتاب‌ در حاشية البحر المحيط در 1329ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. نيز «ذيل‌» معرفة القراء الكبار شمس‌الدين‌ ذهبى‌ از آثار وي‌ به‌ همراه‌ متن‌ اصلى‌ (ص‌ 604 تا 632) در قاهره‌ در 1387ق‌/1967م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. همچنين‌ يك‌ نسخة تلخيص‌ وي‌ از اخبار النحويين‌ و اللغويين‌ قفطى‌ در دارالكتب‌ مصر (سيد، 1/180) موجود است‌ (براي‌ آثار ديگر، نك: صفدي‌، 7/74؛ ابن‌ حجر، 1/205؛ سيوطى‌، 1/91، جم؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/600). ابن‌ مكتوم‌ در شعر نيز دستى‌ داشته‌ و قطعاتى‌ از اشعار او را صفدي‌ (7/75- 76)، و ابن‌ حجر (1/205-206) آورده‌اند (نيز نك: آلوارت‌، شم (2 )8158 ؛ نقشبندي‌، 623).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضية، حيدرآباد دكن‌، 1332ق‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/ 1932م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/1972م‌؛ ابن‌ رافع‌ سلامى‌، محمد، تاريخ‌ علماءِ بغداد، به‌ كوشش‌ عباس‌ عزاوي‌، بغداد، 1357ق‌/ 1938م‌؛ ابن‌ مكتوم‌، احمد، «الدر اللقيط»، در حاشية البحر المحيط ابوحيان‌، قاهره‌، 1329ق‌؛ همو، «ذيل‌» معرفة القراء الكبار ذهبى‌، به‌ كوشش‌ محمد سيد جادالحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ سيد، خطى‌؛ سيوطى‌، عبدالرحمان‌، المزهر، به‌ كوشش‌ محمد احمد جادالمولى‌ بك‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1986م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، ويسبادن‌، 1389ق‌/1969م‌؛ نقشبندي‌، اسامة ناصر، مخطوطات‌ الادب‌ فى‌ المتحف‌ العراقى‌، كويت‌، 1985م‌؛ نيز:
Ahlwardt.
محمدهادي‌ مؤذن‌جامى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا