اِبْن‌ِ مِقْسَم‌، ابوبكر محمد بن‌ حسن‌ بن‌ يعقوب‌ عَطّار (265- 8 ربيع‌الا¸خر 354ق‌/879 -13 آوريل‌ 965م‌)، مقري‌، مفسر، محدث‌ و نحوي‌ِ بغدادي‌. جدّ اعلاي‌ او مقسم‌ از مصاحبان‌ ابن‌ عباس‌ بود (ابن‌ جزري‌، النشر، 1/166). خطيب‌ بغدادي‌ (2/206) او را ثقه‌ و يكى‌ از آگاه‌ترين‌ مردم‌ به‌ مكتب‌ نحو كوفى‌ و داناترين‌ ايشان‌ به‌ قرائات‌ معرفى‌ كرده‌ و كتاب‌ الانوارِ او را در تفسير مورد تمجيد قرار داده‌ است‌. فيروزآبادي‌ (ص‌ 219) نام‌ او را در شمار پيشوايان‌ لغت‌ آورده‌ و ذهبى‌ در سير (16/105) او را شيخ‌ القُرّاء خوانده‌ است‌. ابن‌ مقسم‌ ادب‌ را از ثعلب‌ فراگرفت‌ و در قرائت‌ از عباس‌ بن‌ فضل‌ رازي‌ و جمعى‌ ديگر استفاده‌ برد. همچنين‌ از محمد بن‌ عثمان‌ بن‌ ابى‌ شيبه‌، محمد بن‌ محمد بن‌ سليمان‌ باغندي‌، ابومسلم‌ كجّى‌ و ديگران‌ روايت‌ كرد. ابوبكر ابن‌ مهران‌، ابوالحسن‌ ابن‌ رزقويه‌، على‌ بن‌ احمد رزاز، ابوعلى‌ ابن‌ شاذان‌ و گروه‌ بسيار ديگري‌ نيز در ادب‌ و قرائت‌ و حديث‌ از او استفاده‌ كردند (نك: ابن‌ مهران‌، 31؛ خطيب‌، 2/206؛ ذهبى‌، سير، 16/106؛ ابن‌ جزري‌، غاية، 2/123-124).
وي‌ تأليفاتى‌ در نحو دارد و مدتها ملازم‌ احمد بن‌ يحيى‌ ملقب‌ به‌ ثعلب‌ (د 291ق‌) پيشواي‌ مكتب‌ كوفيان‌ در نحو و لغت‌ بود، ولى‌ بيش‌ از همه‌ به‌ علوم‌ قرآنى‌ اشتغال‌ داشت‌ (نك: ابن‌ انباري‌، 192). رديه‌اي‌ نيز بر معتزله‌ نوشت‌ (ياقوت‌، 17/154). خرده‌اي‌ كه‌ بر او گرفتند اين‌ بود كه‌ در قرائت‌ قرآن‌ در نماز و غير آن‌ بر اين‌ باور بود كه‌ مى‌توان‌ هر قرائتى‌ را انتخاب‌ كرد، به‌ شرط اينكه‌ با رسم‌ مصحف‌ موافق‌ و از لحاظ لغت‌ و ادب‌ عرب‌ توجيه‌پذير باشد (خطيب‌، 2/207). اما به‌ گفتة ابوحيان‌ (2/378) ابن‌ مقسم‌ قرائتى‌ از خود نساخته‌ و هرچه‌ قرائت‌ كرده‌ براساس‌ روايت‌ و حجت‌ بوده‌ است‌. شيوع‌ اين‌ نظر ابن‌ مقسم‌، اهل‌ علم‌ را برضد او برانگيخت‌ و در 322ق‌/934م‌ به‌ فرمان‌ خليفه‌ القاهر بالله‌، ابن‌ مجاهد بغدادي‌ و چند تن‌ از قضات‌ با وي‌ مناظره‌ كردند و او را به‌ توبه‌ واداشتند و كتابهايش‌ را سوزاندند (ابوعلى‌ مسكويه‌، 1/285؛ شالجى‌، 137). ابوبكر ابن‌ مجاهد (د 324ق‌) از خليفه‌ خواست‌ تا از تأديب‌ او درگذرد كه‌ مورد قبول‌ افتاد (خطيب‌، همانجا)، ولى‌ ابن‌ مقسم‌ پس‌ از مرگ‌ ابن‌ مجاهد همچنان‌ روش‌ خود را دنبال‌ كرد (ذهبى‌، معرفة، 1/248؛ براي‌ تفصيل‌ در اين‌ مورد، نك: خطيب‌، 2/206- 208؛ نيز ه د، ابن‌ شنبوذ و ابن‌ مجاهد).
مجالس‌ ثعلب‌ يا مجالسات‌ ثعلب‌ كه‌ املاي‌ ثعلب‌ و روايت‌ و تدوين‌ ابن‌ مقسم‌ است‌ (نك: ابن‌ نديم‌، 36)، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌ در مصر مكرراً به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. از آثار ابن‌ مقسم‌ الانوار فى‌ تفسير القرآن‌ به‌ صورت‌ خطى‌ در كتابخانة رامپور (بروكلمان‌، 2/218) و جزءٌ فيه‌ من‌ حديث‌ ابن‌ مقسم‌ عن‌ شيوخه‌ در دارالكتب‌ مصر (سيد، 1/215) نگهداري‌ مى‌شود. از ديگر آثار او احتجاج‌ القراءات‌، اختياره‌ فى‌ القراءات‌، الانتصار لقُرّاء الامصار، كتاب‌ السبعة الاوسط، كتاب‌ السبعة بعللها الكبير، اللطائف‌ فى‌ جمع‌ هجاء المصاحف‌، المدخل‌ الى‌ علم‌ الشعر، كتاب‌ المذكر و المؤنث‌، كتاب‌ المقصور و الممدود، كتابى‌ در نحو و رديه‌اي‌ بر معتزله‌ قابل‌ ذكر است‌ (نك: ابن‌ نديم‌، همانجا؛ ابن‌ خير، 380-381؛ ياقوت‌، 17/153-154).
مآخذ: ابن‌ انباري‌، عبدالرحمان‌، نزهة الالباء، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ سامرائى‌، بغداد، 1959م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1357ق‌/ 1932م‌؛ همو، النشر فى‌ القراءات‌ العشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ضيباع‌، قاهره‌، كتابخانة مصطفى‌ محمد؛ ابن‌ خير اشبيلى‌، محمد، الفهرسة، به‌ كوشش‌ كودرا، بغداد، 1963م‌؛ ابن‌ مهران‌، ابوبكر، المبسوط، به‌ كوشش‌ سبيع‌ حمزه‌ حاكمى‌، دمشق‌، 1407ق‌/1986م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوحيان‌ توحيدي‌، البصائر و الذخائر، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ كيلانى‌، دمشق‌، 1964م‌؛ ابوعلى‌ مسكويه‌، احمد، تجارب‌ الامم‌، مصر، 1332ق‌؛ بروكلمان‌، كارل‌، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، ترجمة عبدالحليم‌ نجار، قاهره‌، 1968م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و اكرم‌ البوشى‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جادالحق‌، قاهره‌، 1382ق‌/1967م‌؛ سيد، خطى‌؛ شالجى‌، عبود، حاشيه‌ بر الفرج‌ بعد الشدة، جزء 4، بيروت‌، 1398ق‌؛ فيروزآبادي‌، محمد، البلغة، به‌ كوشش‌ محمد مصري‌، دمشق‌، 1392ق‌/1972م‌؛ ياقوت‌، ادبا.
عبدالامير سليم‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا