اِبْن‌ِ مَغازِلى‌، عنوان‌ دو تن‌ از محدثان‌ و فقيهان‌ مالكى‌ واسط كه‌ در سده‌هاي‌ 5 -6ق‌/11-12م‌ مى‌زيسته‌اند.
1. ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ محمد بن‌ طيب‌ جُلاّيى‌ (د 10 صفر 483ق‌/14 آوريل‌ 1090م‌)، مورخ‌، محدث‌ و فقيه‌ واسطى‌. او را از آن‌ جهت‌ كه‌ مدتى‌ در واسط به‌ خطابت‌ پرداخته‌ (سلفى‌، 34) خطيب‌ نيز مى‌خوانند (نك: ابن‌ مغازلى‌، على‌، 157). از زندگى‌ وي‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌، ولى‌ با توجه‌ به‌ استماع‌ حديث‌ وي‌ در واسط در 434ق‌ (نك: همو، 36، 43)، مى‌توان‌ زمان‌ تحصيلش‌ را تخمين‌ زد. در ميان‌ شيوخ‌ حديث‌ِ او نام‌ كسانى‌ چون‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عبدالصمد هاشمى‌، ابوبكر احمد بن‌ محمد خطيب‌، ابوالحسن‌ احمد بن‌ مظفر عطار و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ على‌ شجري‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد (نك: همو، 42، جم؛ سمعانى‌، 3/446). از شاگردان‌ و كسانى‌ كه‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند، فرزندش‌ ابوعبدالله‌ محمد، ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ طراد بغدادي‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ فتوح‌ حميدي‌، ابوالكرم‌ خميس‌ بن‌ على‌ حوزي‌ و ابوالقاسم‌ على‌بن‌شيران‌ واسطى‌رامى‌شناسيم‌ (سمعانى‌، همانجا؛ سلفى‌، 20، 50، جم؛ ياقوت‌، 17/215).
سمعانى‌ بر آگاهى‌ او در زمينة رجال‌ واسط و روايات‌ ايشان‌ تأكيد نموده‌ (همانجا) و خميس‌ حوزي‌ از دانش‌ او در فقه‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (سلفى‌، 33-34). از ديدگاه‌ رجالى‌، ابن‌ نقطه‌ او را از ثقات‌ شمرده‌ ( الاستدراك‌، 1/231)، اما ابن‌ نجار به‌ اغلاط او اشاره‌ كرده‌ و ضبط او را مورد نقد قرار داده‌ است‌ (4/71). مذهب‌ فقهى‌ ابن‌ مغازلى‌ بنا به‌ گفتة شاگردش‌ خميس‌ حوزي‌، مالكى‌ بوده‌ است‌ (نك: سلفى‌، 33، 82، 100)، ولى‌ كسانى‌ چون‌ ابن‌ بطريق‌ كه‌ او را از طريق‌ كتاب‌ مناقبش‌ شناخته‌اند، به‌ جهتى‌ نامعلوم‌ او را شافعى‌ دانسته‌اند (مثلاً نك: عمدة، 21).
مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ مغازلى‌ كه‌ در آثار پيشينيان‌ بر آن‌ تكيه‌ شده‌ تاريخ‌ واسطِ مفقود اوست‌ كه‌ خود ذيلى‌ بر تاريخ‌ واسط بحشل‌ بوده‌ (نك: سلفى‌، 34؛ ابن‌ نقطه‌، همانجا) و مورد استفادة مؤلفانى‌ چون‌ سمعانى‌ (همانجا) و ذهبى‌ (16/352، 20/173) قرار گرفته‌ است‌. سلفى‌ نيز در شرح‌ حال‌ جمعى‌ از عالمان‌ واسط اطلاعات‌ قابل‌ توجهى‌ را با واسطة خميس‌ حوزي‌ از ابن‌ مغازلى‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (نك: سلفى‌، 140، فهرست‌). ديگر اثر مهم‌ ابن‌ مغازلى‌ كتاب‌ مناقب‌ على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌ (ع‌) است‌ كه‌ به‌ ويژه‌ بين‌ شيعيان‌ متداول‌ بوده‌ و كسانى‌ چون‌ ابن‌ بطريق‌ حلى‌ در خصائص‌ (ص‌ 62، 64، جم) و عمدة (ص‌ 27- 28، جم)، اربلى‌ در كشف‌ الغمة (1/88 -89، جم)، ابن‌ طاووس‌ در الطرائف‌ (ص‌ 15-16، جم)، علامة حلى‌ در نهج‌ الحق‌ (ص‌ 59، 74، جم) و مجلسى‌ در بحارالنوار (نك: 1/25) در سطح‌ وسيعى‌ آن‌ را مورد استفاده‌ قرار داده‌اند. كتاب‌ مناقب‌ در 1394ق‌ به‌ كوشش‌ محمدباقر بهبودي‌ در تهران‌ و بار ديگر در 1400ق‌/1980م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (براي‌ برخى‌ آثار ديگر كه‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ شده‌، نك: سلفى‌، 34؛ ابن‌ نجار، 4/71). گفته‌ شده‌ كه‌ ابن‌ مغازلى‌ در پايان‌ عمر خود به‌ بغداد آمد و پس‌ از چند روز در اثر حادثه‌اي‌ در دجله‌ غرق‌ شد (سلفى‌، سمعانى‌، همانجاها؛ ابن‌ نجار، 4/73).
2. ابوعبدالله‌ محمد بن‌ على‌ بن‌ محمد ابن‌ جلاّيى‌ (ربيع‌الاول‌ 457- رمضان‌ 542/ فورية 1065- فورية 1148)، محدث‌ و فقيه‌ مالكى‌. او در واسط و بغداد از استادانى‌ چو حسن‌ بن‌ احمد غندجانى‌، محمد بن‌ محمد بن‌ مخلد ازدي‌، اسماعيل‌ بن‌ محمد بن‌ احمد كماري‌ و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ فتوح‌ حميدي‌ حديث‌ فراگرفت‌ و از برخى‌ مشايخ‌ نيز اجازة روايت‌ دريافت‌ داشت‌ (ابن‌ مغازلى‌، محمد، برگ‌ 144 الف‌، جم؛ سمعانى‌، همانجا؛ ابن‌ نقطه‌، التقييد، 1/85؛ ذهبى‌، 20/172). وي‌ مدتى‌ در واسط به‌ نيابت‌ از ابوالعباس‌ ماندائى‌ قضا و حكومت‌ آنجا را برعهده‌ داشت‌ (سمعانى‌، همانجا)، اما جنبة خاص‌ شخصيت‌ او را بايد در ترويج‌ حديث‌ واسطيان‌ جست‌وجو كرد. وي‌ بخش‌ عمدة زندگانى‌ خود را در واسط و چند سالى‌ را پس‌ از 520ق‌ در بغداد (نك: ذهبى‌، همانجا)، به‌ گفتن‌ حديث‌ پرداخت‌ و آثاري‌ از پيشينيان‌ چون‌ مناقب‌ پدرش‌ و مسند الخلفاء الراشدين‌ احمد بن‌ سنان‌ واسطى‌ را روايت‌ نمود (نك: ابن‌ مغازلى‌، على‌، 15؛ ابن‌ نقطه‌، ذهبى‌، همانجاها). در ميان‌ شاگردان‌ و روايت‌ كنندگان‌ از وي‌ نام‌ كسانى‌ چون‌ ابوالقاسم‌ ابن‌ عساكر، ابوسعد سمعانى‌، ابوبكر عبدالله‌ بن‌ منصور باقلانى‌، قاضى‌ نعمةالله‌ ابن‌ عطار، و ابوعلى‌ حسن‌ بن‌ مكى‌ مرندي‌ ديده‌ مى‌شود (نك: ابن‌ عساكر، برگ‌ 216 الف‌؛ سمعانى‌، ابن‌ مغازلى‌، محمد، همانجاها؛ ابن‌ مغازلى‌، على‌، 15، 287؛ ابن‌ بطريق‌، خصائص‌، 23؛ ابن‌ نقطه‌، الاستدراك‌، 1/231؛ ذهبى‌، 20/172-173).
از نظر رجالى‌ احمد بن‌ اغلاقى‌ از معاصران‌ او در سماع‌ وي‌ ترديد نموده‌، ولى‌ سمعانى‌ به‌ رغم‌ گفتة وي‌، سماع‌ او را صحيح‌ دانسته‌ است‌ (نك: ذهبى‌، 20/172؛ قس‌: ابن‌ نقطه‌، همانجا). تنها اثر بازمانده‌ از وي‌ جز در حديث‌ است‌ كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در كتابخانة ظاهريه‌ در مجموعة شم 3764 مدرسة عمريه‌ موجود است‌ (نك: فهرس‌، 141). صورت‌ سماعهاي‌ موجود در آغاز و پايان‌ اين‌ جزء (برگهاي‌ 143 ب‌، 147 الف‌ - 149 ب‌) ميزان‌ رواج‌ و تداول‌ آن‌ را نشان‌ مى‌دهد.
مآخذ: ابن‌ بطريق‌، يحيى‌، خصائص‌ الوحى‌ المبين‌، به‌ كوشش‌ محمد باقر محمودي‌، تهران‌، 1406ق‌؛ همو، عمدة، قم‌، 1407ق‌؛ ابن‌ طاووس‌، على‌، الطرائف‌، قم‌، 1400ق‌؛ ابن‌ مغازلى‌، على‌، مناقب‌ على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌ (ع‌)، به‌ كوشش‌ محمد باقر بهبودي‌، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ ابن‌ مغازلى‌، محمد، جزء، عكس‌ نسخة خطى‌ ظاهريه‌ موجود در كتابخانة مركز؛ ابن‌ نجار، محمد، ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، حيدرآباد دكن‌، 1404ق‌/1985م‌؛ ابن‌ نقطه‌، محمد، الاستدراك‌، نسخة خطى‌ كتابخانة ظاهريه‌، شم 423 حديث‌؛ همو، التقييد، حيدرآباد دكن‌، 1403ق‌/1983م‌؛ اربلى‌، على‌، كشف‌ الغمة، قم‌، چاپخانة علميه‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ سلفى‌، ابوطاهر، سؤالات‌، به‌ كوشش‌ مطاع‌ طرابيشى‌، دمشق‌، 1396ق‌/1976م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1383ق‌/1963م‌؛ علامة حلى‌، حسن‌، نهج‌ الحق‌، به‌ كوشش‌ فرج‌الله‌ حسنى‌، بيروت‌، 1982م‌؛ فهرس‌ مجاميع‌ المدرسة العمرية، به‌ كوشش‌ ياسين‌ محمد سواس‌، كويت‌، 1408ق‌/1987م‌؛ مجلسى‌، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌؛ ياقوت‌، ادبا.
بخش‌ فقه‌، علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا