اِبْن‌ِ مَحْبوب‌، حسن‌ بن‌ محبوب‌ بن‌ وهب‌ بن‌ جعفر بن‌ وهب‌ سَرّاد (زراد) بَجَلى‌ (149-224ق‌/776-839م‌)، از راويان‌ امامى‌ كوفه‌. طوسى‌ كنية او را ابوعلى‌ آورده‌ است‌ ( الفهرست‌، 26). اطلاعات‌ دربارة زندگى‌ وي‌ برگرفته‌ از گفته‌هاي‌ نوادة او جعفر بن‌ محمد بن‌ حسن‌ است‌ كه‌ توسط كشى‌ نقل‌ شده‌ است‌ (همو، اختيار، 584). وهب‌ جد اعلاي‌ حسن‌ بنده‌اي‌ از «سِند» بود كه‌ به‌ زره‌سازي‌ اشتغال‌ داشت‌ و توسط جرير بن‌ عبدالله‌ بجلى‌، صحابى‌ پيامبر(ص‌)، آزاد گشته‌ بود. دادن‌ نسبت‌ سراد (زره‌ ساز) و بجلى‌ به‌ ابن‌ محبوب‌، به‌ همين‌ مناسبت‌ بوده‌ است‌ (قس‌: نجاشى‌، 438). تاريخ‌ وفات‌ و عمر او نيز در همين‌ سند گزارش‌ شده‌، ولى‌ وجود نام‌ بعضى‌ از محدثان‌ متقدم‌ چون‌ ابوحمزة ثمالى‌ (د 150ق‌) در مرتبة شيوخ‌ ابن‌ محبوب‌ در پاره‌اي‌ از اسانيد، موجب‌ شده‌ تا رجاليان‌ معاصر در صحت‌ آنها ترديد نمايند. البته‌ بايد در نظر داشت‌ كه‌ جز روايت‌ ابن‌ محبوب‌ از ابوحمزه‌ كه‌ از همان‌ سدة 3ق‌/9م‌ توجه‌ اهل‌ فن‌ را جلب‌ كرده‌ و موجب‌ شده‌ بود تا برخى‌ در امانت‌ ابن‌ محبوب‌ ترديد كنند (نك: طوسى‌، همان‌، 512، 585؛ نجاشى‌، 82)، دقت‌ ديگر اسانيد اندكى‌ كه‌ در آنها ابن‌ محبوب‌ از رجال‌ هم‌ طبقة ابوحمزه‌ روايت‌ كرده‌، نيز مى‌تواند مورد ترديد قرار گيرد. دربارة روايت‌ ابن‌ محبوب‌ از امام‌ صادق‌(ع‌) كه‌ در دو سند ( الاختصاص‌، 231؛ ابن‌ حجر، 2/248) ديده‌ مى‌شود، اين‌ را نيز بايد افزود كه‌ آن‌ هر دو مستند فاقد دقت‌ كافى‌ شمرده‌ مى‌شوند.
در ضمن‌، شايد بتوان‌ روايات‌ او از رجال‌ اين‌ طبقه‌ را نوعى‌ ارسال‌ در سند دانست‌ كه‌ در آن‌ زمان‌ ميان‌ راويان‌ امامى‌ چندان‌ غريب‌ نمى‌نمود. بنابراين‌ در مورد كسانى‌ كه‌ نام‌ آنان‌ در اسانيد روايات‌ پس‌ از ابن‌ محبوب‌ قرار گرفته‌، نمى‌توان‌ با قاطعيت‌ نظر داد كه‌ شيوخ‌ بى‌واسطة او بوده‌اند، چنانكه‌ دربارة نامهاي‌ واقع‌ شده‌ پيش‌ از ابن‌ محبوب‌ نيز مى‌توان‌ ترديد كرد كه‌ راويان‌ مستقيم‌ او بوده‌ باشند. به‌ هر روي‌ طوسى‌ در الفهرست‌ (ص‌ 46) روايت‌ او را از 60 تن‌ از اصحاب‌ امام‌ صادق‌(ع‌) مورد تأييد قرار داده‌ و در فهرستهايى‌ كه‌ بر اساس‌ اسانيد روايات‌ تنظيم‌ شده‌، به‌ ويژه‌ در اسانيد الحسن‌ بن‌ محبوب‌ اثر شبيري‌ زنجانى‌، شمار كسانى‌ كه‌ ابن‌ محبوب‌ از آنان‌ روايت‌ كرده‌، بسيار بيش‌ از اين‌ تعداد است‌ و در ميان‌ آنان‌ نام‌ رجالى‌ چون‌ على‌ بن‌ رئاب‌، هشام‌ بن‌ سالم‌ جواليقى‌، عبدالله‌ بن‌ سنان‌، علاءبن‌ رزين‌، محمد بن‌ نعمان‌ صاحب‌ الطاق‌، عبدالله‌ بن‌ بكير، على‌ بن‌ ابى‌ حمزه‌ بطائنى‌، حسن‌ بن‌ صالح‌ بن‌ حى‌ و ابوالجارود زياد بن‌ منذر به‌ چشم‌ مى‌خورد.
با اينكه‌ نام‌ او را در ميان‌ اصحاب‌ امام‌ كاظم‌ (ع‌) آورده‌اند (برقى‌، الرجال‌، 48-49، 53؛ طوسى‌، الرجال‌، 347)، ولى‌ روايتى‌ كه‌ ابن‌ محبوب‌ به‌ طور روشن‌ از آن‌ امام‌ نقل‌ كند، ديده‌ نمى‌شود (قس‌: كلينى‌، 3/330؛ ابن‌ بابويه‌، فقيه‌، 1/175 و ديگر مواضعى‌ كه‌ روايت‌ او از ابوالحسن‌ (ع‌)، بدون‌ تعيين‌، ديده‌ مى‌شود). دربارة امام‌ رضا(ع‌) علاوه‌ بر اينكه‌ ابن‌ نديم‌ (ص‌ 276) و طوسى‌ (همان‌، 372) او را از اصحاب‌ وي‌ شمرده‌اند، رواياتى‌ از ابن‌ محبوب‌ به‌ نقل‌ از آن‌ امام‌ (ع‌) در دست‌ است‌ كه‌ در اكثر آنها تصريح‌ شده‌ كه‌ ارتباط به‌ صورت‌ مكاتبه‌ بوده‌ است‌ (مثلاً نك: كلينى‌، 1/216؛ طوسى‌، تهذيب‌، 6/345، اختيار، 585)؛ اما اينكه‌ ابن‌ نديم‌ (همانجا) ابن‌ محبوب‌ را از صحابة امام‌ جواد(ع‌) نيز شمرده‌، در منابع‌ ديگر تأييد نشده‌ است‌.
در مورد روايت‌ كنندگان‌ از ابن‌ محبوب‌ بايد گفت‌ در اسانيد روايات‌ نام‌ نزديك‌ به‌ 100 تن‌ به‌ عنوان‌ راوي‌ حديث‌ از وي‌ ديده‌ مى‌شود كه‌ از مشاهير آنان‌ حسين‌ بن‌ سعيد اهوازي‌، ابراهيم‌ بن‌ هاشم‌ قمى‌، احمد بن‌ ابى‌ عبدالله‌ برقى‌، احمد بن‌ محمد سياري‌، فضل‌ بن‌ شاذن‌، ابراهيم‌ بن‌ محمد ثقفى‌، محمد بن‌ حسين‌ بن‌ ابى‌ الخطاب‌ و احمد بن‌ محمد بن‌ عيسى‌ اشعري‌ شايان‌ ذكرند (اهوازي‌، 6؛ قمى‌، 1/36؛ برقى‌، المحاسن‌، 8؛ ابن‌ شاذان‌، 448؛ سياري‌، 7 ب‌؛ ابن‌ طاووس‌، اليقين‌، 41؛ ابوغالب‌، 89؛ ابن‌ بابويه‌، مشيخه‌، 49؛ براي‌ فهرست‌ مشروحى‌ از آنان‌، نك: شبيري‌، جم).
كشى‌ او را، به‌ قول‌ ارجح‌، پنجمين‌ نفر از شش‌ تن‌ اصحاب‌ اجماع‌ در ميان‌ اصحاب‌ امام‌ كاظم‌(ع‌) و امام‌ رضا(ع‌) شمرده‌ است‌ (طوسى‌، اختيار، 556؛ قس‌: همانجا، قول‌ ديگري‌ كه‌ به‌ جاي‌ وي‌ حسن‌ ابن‌ على‌ بن‌ فضال‌ را قرار داده‌ است‌). طوسى‌ نيز او را توثيق‌ كرده‌ و از اركان‌ اربعه‌ درعصر خود شمرده‌ است‌ ( الفهرست‌، 46-47، الرجال‌، 372) و نيز در روايات‌ آمده‌ كه‌ امام‌ رضا(ع‌) او را ثنا گفته‌ است‌ (نك: شهيد اول‌، 74).
در منابع‌ پيشين‌ چون‌ رجال‌ كشى‌ (نك: طوسى‌، اختيار، 556) از ابن‌ محبوب‌ به‌ عنوان‌ فقيه‌ ياد شده‌ و عناوين‌ آثار يافت‌ نشدة او نيز اين‌ نكته‌ را تأييد مى‌كند، اما عنوان‌ فقيه‌ را در اين‌ مورد بايد به‌ عرصة فقه‌ روايى‌ محدود شمرد (نك: محقق‌ حلى‌، 7).
آثار: مهم‌ترين‌ اثر منتسب‌ به‌ اين‌ محبوب‌ كتاب‌ المشيخة است‌ كه‌ احمد بن‌ حسين‌ بن‌ عبدالملك‌ آن‌ را براساس‌ نام‌ مشايخ‌ ابن‌ محبوب‌ مرتب‌ كرده‌ است‌ (نك: طوسى‌، الفهرست‌، 23، 47؛ نجاشى‌، 80). گفته‌ شده‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ در ميان‌ متقدمان‌ شيعه‌، بيش‌ از مختصر مزنى‌ ميان‌ شافعيان‌ شهرت‌ داشته‌ است‌ (طبرسى‌، فضل‌، 416). كتاب‌ المشيخه‌ با ترتيب‌ ابن‌ عبدالملك‌، از طريق‌ ابوالحسن‌ ابن‌ زبير (ه م‌) به‌ ابوعبدالله‌ ابن‌ عبدون‌ (ه م‌) و از طريق‌ او به‌ طوسى‌ رسيده‌ (نك: طوسى‌، همان‌، 23-24، 47، تهذيب‌، 1/168-169، الاستبصار، 1/106، «مشيخة التهذيب‌»، 56 - 58) و از طريق‌ طوسى‌ نيز به‌ كسانى‌ چون‌ قطب‌الدين‌ راوندي‌ رسيده‌ است‌ (نك: راوندي‌، 1/17).
طريق‌ ديگري‌ نيز به‌ روايت‌ تَلعكبري‌ (ه م‌) از ابن‌ عقده‌ (ه م‌) وجود داشته‌ كه‌ مورد استفادة طوسى‌ در تهذيب‌ (1/122، 168) قرار گرفته‌ و بعدها به‌ دست‌ ابن‌ طاووس‌ رسيده‌ است‌ (نك: ابن‌ طاووس‌، فلاح‌ السائل‌، 243، 259). اگرچه‌ روايات‌ ابن‌ محبوب‌ در تدوين‌ كتب‌ اربعة شيعه‌ بسيار مورد توجه‌ بوده‌، ولى‌ ترتيب‌ ابن‌ عبدالملك‌ از المشيخة تنها در آثار طوسى‌ و در سطحى‌ محدود، مورد استفاده‌ قرار گفته‌ است‌ (نك: تهذيب‌، 1/121، 6/160، الاستبصار، 1/106، 3/6؛ قس‌: نجاشى‌، همانجا). گويا المشيخة تنها اثري‌ است‌ كه‌ از ابن‌ محبوب‌ به‌ متأخران‌ رسيده‌ و در سدة 6ق‌/12م‌ مورد استفادة راوندي‌ (همانجا) و حسن‌ بن‌ فضل‌ طبرسى‌ در مكارم‌ الاخلاق‌ (ص‌ 281) واقع‌ شده‌ و ابن‌ ادريس‌ گزيده‌هايى‌ از آن‌ را در «مستطرفات‌» السرائر (ص‌ 480-483) آورده‌ است‌.
در سدة 7ق‌ محقق‌ حلى‌ در المعتبر (ص‌ 57، جم) و نيز در سطحى‌ گسترده‌تر ابن‌ طاووس‌، در آثار خود از آن‌ بهره‌ برده‌اند (نك: ابن‌ طاووس‌، «اجازات‌»، 43، الامان‌، 83، فتح‌ الابواب‌، 271، فلاح‌ السائل‌، 157، جم، محاسبة، 36، الملاحم‌، 183؛ شهيد اول‌، 74، به‌ نقل‌ از «غياث‌ سلطان‌ الوري‌»). در سدة 9ق‌ نيز حسن‌ بن‌ سليمان‌ حلى‌ در مختصر بصائر الدرجات‌ (ص‌ 194- 195) مطالبى‌ از اين‌ كتاب‌ نقل‌ كرده‌ و شهيد ثانى‌ در سدة 10ق‌ حدود هزار حديث‌ از المشيخة را برگزيده‌ و در تأليفى‌ گرد آورده‌ بوده‌ است‌ (نك: حرعاملى‌، 1/87). گفتنى‌ است‌ كه‌ در سدة 4ق‌ ابوسليمان‌ داوود بن‌ كورة قمى‌ ترتيب‌ ديگري‌ از كتاب‌ المشيخة فراهم‌ كرده‌ بود كه‌ در آن‌ براساس‌ ابواب‌ فقهى‌ مرتب‌ شده‌ بود (نجاشى‌، 158)، ولى‌ ظاهراً چندان‌ مورد اقبال‌ قرار نگرفت‌ (قس‌: طوسى‌، الفهرست‌، 68).
از ديگر آثار ابن‌ محبوب‌ مى‌توان‌ التفسير، النكاح‌، الحدود و الديات‌ را نام‌ برد (نك: ابن‌ نديم‌، 276؛ طوسى‌؛ همان‌، 47؛ ابن‌ شهر آشوب‌، 33). همچنين‌ طوسى‌ (همانجا) از اثري‌ ديگر با عنوان‌ النوادر كه‌ در حدود هزار برگ‌ بوده‌، ياد كرده‌ كه‌ رابطة آن‌ با كتاب‌ المشيخة قابل‌ تأمل‌ است‌. ابن‌ محبوب‌ به‌ عنوان‌ راوي‌ آثار سلف‌ نيز نقش‌ بسزايى‌ ايفا كرده‌ و بسياري‌ از اصول‌ و مصنفات‌ شيعه‌ از طريق‌ او به‌ آيندگان‌ رسيده‌ است‌ (نك: ابوغالب‌، 89؛ طوسى‌، همان‌، 62، 64، جم؛ نجاشى‌، 135، 140، جم). شايان‌ ذكر است‌ كه‌ جز چند مورد، همة موارد مذكور در الفهرست‌ طوسى‌ و الرجال‌ نجاشى‌ برگرفته‌ از فهرست‌ ابن‌ بَطة قمى‌ بوده‌ و وي‌ آنها را به‌ واسطة احمد بن‌ محمد بن‌ عيسى‌ اشعري‌ از ابن‌ محبوب‌ روايت‌ كرده‌ است‌.
از افراد خاندان‌ ابن‌ محبوب‌ نام‌ چند تن‌ ديگر در منابع‌ ديده‌ مى‌شود: هارون‌ فرزند حسن‌ (نك: نجاشى‌، 438-439؛ طوسى‌، اختيار، 138، قس‌: تهذيب‌، 4/239، الاستبصار، 2/104)، محمد پسر ديگر وي‌ (همو، الرجال‌، 408) و جعفر فرزند محمد (همو، اختيار، 584).
مآخذ: ابن‌ ادريس‌، محمد، السرائر، تهران‌، 1270ق‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، فقيه‌ من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوي‌ خرسان‌، نجف‌، 1376ق‌؛ همو، «مشيخة الفقيه‌»، همراه‌ ج‌ 4 فقيه‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1330ق‌؛ ابن‌ شاذان‌، فضل‌، «مختصر اثبات‌ الرجعة»، مجلة تراثنا، 1409ق‌، شم 15؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، معالم‌ العلماء، نجف‌، 1380ق‌/1961م‌؛ ابن‌ طاووس‌، على‌، «اجازات‌»، بحار الانوار مجلسى‌، بيروت‌، 1403ق‌، ج‌ 104؛ همو، الامان‌، نجف‌، 1370ق‌/1951م‌؛ همو، فتح‌ الابواب‌، به‌ كوشش‌ حامد خفاف‌، قم‌، 1409ق‌؛ همو، فلاح‌ السائل‌، قم‌، دفتر تبليغات‌ اسلامى‌؛ همو، محاسبة النفس‌، تهران‌، 1318ق‌؛ همو، الملاحم‌ و الفتن‌، نجف‌، 1385ق‌/1965م‌؛ همو، اليقين‌، نجف‌، 1369ق‌/1950م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوغالب‌ زراري‌، رسالة فى‌ آل‌ اعين‌، به‌ كوشش‌ محمد على‌ موحد ابطحى‌، اصفهان‌، 1399ق‌؛ الاختصاص‌، منسوب‌ به‌ شيخ‌ مفيد، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، تهران‌، 1402ق‌؛ اهوازي‌، حسين‌، الزهد، به‌ كوشش‌ غلامرضا عرفانيان‌، قم‌، 1399ق‌؛ برقى‌، احمد، الرجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1342ش‌؛ همو، المحاسن‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ محدث‌، قم‌، 1371ق‌؛ حرعاملى‌، محمد، امل‌ الا¸مل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌، بغداد، 1385ق‌؛ حسين‌ بن‌ سليمان‌ حلى‌، مختصر بصائر الدرجات‌، نجف‌، 1370ق‌/ 1950م‌؛ راوندي‌، سعيد، الخرائج‌ و الجرائح‌، قم‌، 1409ق‌؛ سياري‌، احمد، التنزيل‌ و التحريف‌، نسخة خطى‌ كتابخانة مرعشى‌، شم 5222؛ شبيري‌ زنجانى‌، موسى‌، اسانيد الحسن‌ بن‌ محبوب‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ شهيد اول‌، محمد، ذكري‌ الشيعة، تهران‌، 1271-1272ق‌؛ طبرسى‌، حسن‌، مكارم‌ الاخلاق‌، بيروت‌، 1392ق‌؛ طبرسى‌، فضل‌، اعلام‌ الوري‌، بيروت‌، 1399ق‌/1979م‌؛ طوسى‌، محمد، اختيار معرفة الرجال‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ مصطفوي‌، مشهد، 1348ش‌؛ همو، استبصار، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوي‌ خرسان‌، نجف‌، 1375ق‌؛ همو، تهذيب‌ الاحكام‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوي‌ خرسان‌، نجف‌، 1378ق‌؛ همو، الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1381ق‌/1961م‌؛ همو، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، كتابخانة مرتضويه‌؛ همو، «مشيخة التهذيب‌»، همراه‌ با ج‌ 10 تهذيب‌؛ قمى‌، على‌، تفسير، نجف‌، 1386-1387ق‌؛ كلينى‌، محمد، الكافى‌، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، تهران‌، 1377ق‌؛ محقق‌ حلى‌، جعفر، المعتبر، چاپ‌ سنگى‌، 1318ق‌؛ نجاشى‌، احمد، الرجال‌، به‌ كوشش‌ موسى‌ شبيري‌ زنجان‌، قم‌، 1407ق‌. بخش‌ فقه‌، علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا