responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1672
ابن کثير، ابومعبد
جلد: 4
     
شماره مقاله:1672



اِبْن‌ِ كَثير، ابومعبد عبدالله‌ بن‌ كثير داري‌ يا دارانى‌ (45 يا 48- 120ق‌/665 يا 668 - 738م‌)، قاري‌ مكه‌ و از قرّاء سبع‌. كنيه‌هاي‌ ديگري‌ نيز براي‌ او ياد كرده‌اند (ابن‌ نديم‌، 31؛ نووي‌، 1(1)/283). مردم‌ مكه‌ به‌ عطر فروش‌ داري‌ يا دارانى‌ (منسوب‌ به‌ ناحية دارين‌) مى‌گفتند و نسبت‌ «داري‌» ابن‌ كثير از آن‌ روست‌ كه‌ وي‌ لااقل‌ مدتى‌ اين‌ شغل‌ را داشته‌ است‌ (خليفة بن‌ خياط، 709؛ ابن‌ نديم‌، همانجا). اينكه‌ گفته‌ شده‌ ابن‌ كثير به‌ بنى‌ عبدالدارِ لَخم‌ (نووي‌، همانجا؛ مزي‌، 9/375) يا بنى‌ عبدالدار قريش‌ (ذهبى‌، تاريخ‌، 4/269) منسوب‌ بوده‌، نادرست‌ است‌، بلكه‌ وي‌ كه‌ با عمروبن‌ علقمة كنانى‌ نسبت‌ ولاء داشت‌ و از نسل‌ ايرانيانى‌ بود كه‌ به‌ يمن‌ مهاجرت‌ كرده‌ بودند (دانى‌، 14؛ ابن‌ نديم‌، نووي‌، همانجاها). اهوازي‌ بر اساس‌ منبعى‌ نامعلوم‌ نسبت‌ پدر او را به‌ شكل‌ «كثير بن‌ عمروبن‌ عبدالله‌ بن‌ زاذان‌ بن‌ فيروزان‌ بن‌ هرمز» ثبت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ جزري‌، غاية، 1/443؛ قس‌: فاسى‌، 5/236). ابن‌ كثير در مكه‌ تولد يافت‌ و در همانجا درگذشت‌ (ذهبى‌، سير، 5/319؛ ابن‌ نديم‌، همانجا). برخى‌ از اهل‌ قرائت‌ در سده‌هاي‌ 8 و 9ق‌ به‌ اقامت‌ كوتاه‌ وي‌ در عراق‌ اشاره‌ كرده‌اند (ابن‌ قاصح‌، 12؛ قسطلانى‌، 1/95). شرح‌ حال‌ ابن‌ كثير قاري‌ توسط برخى‌ از قدما چون‌ ابن‌ ابى‌ حاتم‌ (2(2)/144) با فردي‌ به‌ نام‌ عبدالله‌ بن‌ كثير بن‌ مطلب‌ قريشى‌ (د 120ق‌) و نيز با عبدالله‌ ابن‌ كثير ديگري‌ (زنده‌ در 122ق‌) كه‌ قصه‌گوي‌ مردم‌ مكه‌ بود، خلط شده‌ و اين‌ امر به‌ آثار محقّقان‌ بعدي‌ سرايت‌ كرده‌ است‌ (نك: نووي‌، مزي‌، همانجاها؛ بخاري‌، تاريخ‌، 3(1)/181؛ ابن‌ منجويه‌، 1/384؛ ذهبى‌، سير، 5/319؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، 3/41، كه‌ در آن‌ قاص‌ّ الجماعة به‌ قاضى‌ الجماعة تحريف‌ شده‌ است‌). نظر به‌ اشتراك‌ اين‌ 3 تن‌ از حيث‌ زمان‌ و مكان‌ تشخيص‌ هويت‌ عبدالله‌ ابن‌ كثير در اسنادي‌ كه‌ فاقد قرينه‌ باشد، مشكل‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌، طبري‌، 1/77، 2/137؛ ذهبى‌، سير، 5/319) و با توجه‌ به‌ اينكه‌ حديث‌ ابن‌ كثير قريشى‌ به‌ صراحت‌ در كتب‌ حديث‌ وارده‌ شده‌ (نك: مسلم‌، 2/669؛ ذهبى‌، ميزان‌، 2/473)، اينكه‌ ابن‌ كثير قاري‌ به‌ روايت‌ حديث‌ پرداخته‌ باشد، مورد ترديد قرار مى‌گيرد، هرچند ابن‌ سعد (5/356) با عبارتى‌ مختصر و مبهم‌ روايت‌ احاديثى‌ را به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ است‌. بنابراين‌ مى‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ عبدالله‌ بن‌ كثير، شيخ‌ابن‌ابى‌نجيح‌ و راوي‌ ابوالمنهال‌ درسندحديث‌ «سلف‌» (بخاري‌، صحيح‌، 3/174- 175، 178؛ مسلم‌، 3/1226-1227) همان‌ ابن‌ كثير قريشى‌ باشد. از اين‌ رو ذهبى‌ (ميزان‌، 2/474) متقاعد شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ كثير قاري‌ در كتب‌ حديث‌ روايتى‌ ندارد. با اين‌ ترتيب‌ توثيق‌ وي‌ توسط ابن‌ سعد (همانجا)، ابن‌ مدينى‌ (مزي‌، 9/376)، ابن‌ معين‌ (ابن‌ حجر، 5/368) و شايد نسائى‌ (ذهبى‌، تاريخ‌، 4/270) ثمرة چندانى‌ نخواهد داشت‌.
ابن‌ كثير قرائت‌ را به‌ طريق‌ عرض‌ از عبدالله‌ بن‌ سائب‌ (از صحابه‌)، مجاهد و درباس‌ (مولاي‌ ابن‌ عبّاس‌) فرا گرفت‌ (دانى‌، 8؛ ابن‌ جزري‌، غاية، 1/443). استفادة ابن‌ كثير از ابن‌ سائب‌ به‌ رغم‌ اينكه‌ مورد ترديد ابوالعلاء همدانى‌ قرار گرفته‌ (ابن‌ جزري‌، همانجا)، با توجه‌ به‌ وفات‌ ابن‌ سائب‌ در مكه‌ در فاصلة 64 - 68ق‌ (قس‌: ابن‌ سعد، 5/329؛ ابن‌ عبدالبر، 2/380-381) معقول‌ است‌. اگرچه‌ گفته‌ شده‌ است‌ ابن‌ كثير در قرائت‌ تابع‌ نقل‌ و مخالفت‌ رأي‌ بود (اندرابى‌، 65)، ولى‌ در هر حال‌ براي‌ ترجيح‌ يك‌ قرائت‌ در موارد اختلاف‌، عاملى‌ بجز روايت‌ نيز دخيل‌ خواهد بود. حتى‌ موارد فراوان‌ مخالفت‌ وي‌ با قرائت‌ مهم‌ترين‌ استادش‌ مجاهد (نك: ابن‌ خالويه‌، مختصر، جم) نشان‌ مى‌دهد كه‌ او در پيروي‌ از روايت‌ افراط نكرده‌ است‌. ابن‌ كثير در قرائت‌ برخى‌ از آيات‌ (توبه‌ /9/100؛ كهف‌ /18/95؛ نمل‌ /27/21؛ غافر /40/26) از رسم‌ مصحف‌ مكه‌ كه‌ با مصاحف‌ ديگر اختلاف‌ داشته‌، پيروي‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ داوود، 47؛ ابن‌ طاووس‌، 280؛ دانى‌، 119، 146، 167، 191)، ولى‌ در مورد آيه‌اي‌ (نساء /4/171) و احتمالاً آيه‌اي‌ ديگر (محمد /47/18) پيروي‌ وي‌ از مصحف‌ مكه‌ ثابت‌ نشده‌ است‌ (نك: ابن‌ ابى‌ داوود، 47، 49؛ ابن‌ طاووس‌، همانجا).
برخى‌ از اصول‌ حاكم‌ بر قرائت‌ ابن‌ كثير چون‌ تخفيف‌ و تسهيل‌ همزه‌، البته‌ در حد اعتدال‌ (دانى‌، 31-41، جم)، اجتناب‌ از اماله‌ (ابن‌ خالويه‌، اعراب‌، 97؛ دانى‌، 48) و برخى‌ تلفظهاي‌ او مانند كسر عين‌الفعل‌ «يَحسِب‌» نشانة تأثير لهجة مكى‌ است‌ (دانى‌، 84؛ قس‌: حاكم‌ ، 2/231؛ رضى‌الدين‌، 3/4، 31؛ سيوطى‌، 6/393). احتمالاً برخى‌ خصوصيات‌ ديگر چون‌ اظهار دال‌ و ذال‌ در مواضع‌ ادغام‌ متقاربين‌ (دانى‌، 42-44، 148)، وصل‌ هاءِ كنايه‌ با اشباع‌ ضمه‌ و كسره‌ (همو، 29، 164)، وصل‌ ضمير «هم‌» پس‌ از حروف‌ جر به‌ ضم‌ ميم‌ و اشباع‌ آن‌ (همو، 19)، تلفظ خاص‌ اسماءِ اشاره‌ (همو، 94، 95، 151، 171) و اختيار لفظ انزال‌ بر تنزيل‌ (همو، 75) و تضعيف‌ بر مضاعفه‌ (همو، 81، 164) نيز ناشى‌ از لهجة مكى‌ ابن‌ كثير است‌.
اختيار وزنهاي‌ ساكن‌ العين‌ در غالب‌ موارد به‌ جاي‌ وزنهاي‌ متحرك‌ العين‌ (دانى‌ 74، 78، 83، جم )، ترجيح‌ مَيْت‌ و ضَيْق‌ به‌ تخفيف‌ عين‌ بر تشديد آن‌ (همو، 87، 106) و ترجيح‌ وزن‌ فَعْل‌ بر فاعِل‌ در مورد اسماءِ مهموزالعين‌ (همو، 88، 115) بيانگر گرايش‌ وي‌ به‌ تخفيف‌ الفاظ است‌.
ابن‌ كثير به‌ علوم‌ عربيت‌ آگاهى‌ داشت‌ (ابن‌ جزري‌، غاية، 1/445)، اما احتياط وي‌ در حاكم‌ كردن‌ آراءِ نحوي‌ بر روايت‌، يكى‌ از مهم‌ترين‌ عوامل‌ مقبوليت‌ قرائتش‌ بود، چنانكه‌ حتى‌ در زمان‌ حياتش‌ بر رقيبان‌ مكى‌ خود چون‌ ابن‌ محيصن‌ (د 123ق‌) و حميد بن‌ قيس‌ اعراج‌ (د130ق‌) فايق‌ آمد و از زمان‌ تدوين‌ قرائات‌ سبع‌ توسط ابن‌ مجاهد، قرائت‌ وي‌ به‌ عنوان‌ تنها نمايندة قرائت‌ مكه‌ مورد توجه‌ قرار گرفت‌ (همان‌، 2/167؛ همو، النشر، 1/24، 120-121). شاطبى‌ (ص‌ 12) حتى‌ آن‌ را اشرف‌ قرائات‌ سبع‌ دانسته‌ است‌.
در ميان‌ شاگردان‌ ابن‌ كثير، شبل‌ بن‌ عباد و معروف‌ بن‌ مشكان‌ عاملان‌ اصلى‌ انتقال‌ قرائت‌ وي‌ به‌ آيندگان‌ بوده‌اند (حاكم‌، 2/233؛ دانى‌، 11). روايت‌ مستقيم‌ اسماعيل‌ ابن‌ عبدالله‌ بن‌ قسطنطين‌ كه‌ هم‌ در آثار متقدمان‌ (ابن‌ نديم‌، 31) و هم‌ متأخران‌ (ابن‌ جزري‌، النشر، 2/414) مورد تأكيد قرار گرفته‌، قابل‌ ترديد است‌. كلية موارد دانسته‌ شده‌ از روايت‌ مستقيم‌ وي‌ از طريق‌ بزّي‌ از عكرمةبن‌ سليمان‌ نقل‌ شده‌ است‌ (خواه‌ روايت‌ خاص‌: حاكم‌، 3/304). دانى‌، 227؛ ابن‌ جزري‌، النشر، 2/411-414؛ سيوطى‌، 6/360). به‌ همين‌ سبب‌ ابن‌ خزيمه‌ احتمال‌ داده‌ كه‌ بزّي‌ يا عكرمه‌ واسطه‌ بين‌ اسماعيل‌ و ابن‌ كثير را اسقاط كرده‌ باشد (ابن‌ جزري‌، همان‌، 2/414)، در حالى‌ كه‌ صرف‌نظر از روايت‌ بزي‌ در روايت‌ ديگران‌ چون‌ شافعى‌ و قنبل‌ واسطه‌ حفظ شده‌ است‌ (حاكم‌، 2/230؛ دانى‌، 11).
قرائت‌ ابن‌ كثير توسط دو راوي‌ به‌ نامهاي‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ معروف‌ به‌ قنبل‌ (د 291ق‌) و احمد بن‌ محمد بزي‌ (د 250ق‌) رواج‌ يافته‌ است‌ (دانى‌، 4- 5، 11-12؛ ابن‌ جزري‌، همان‌، 1/115-121). ابن‌ كثير در قرائت‌ بصره‌ نيز تأثير ملاحظه‌اي‌ داشته‌ است‌؛ زيرا ابوعمروبن‌ علاء، قاري‌ بصره‌ و از قراءِ سبع‌، از وي‌ قرائت‌ آموخته‌ است‌ (دانى‌، 8؛ ابن‌ جزري‌، غاية، 1/444) و عمق‌ تأثير وي‌ بر او از توافقهاي‌ فراوان‌ آن‌ دو در موارد اختلاف‌ روشن‌ مى‌گردد (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نك: دانى‌، 72-76). ابن‌ جزري‌ ( غاية، 1/443-444) فهرستى‌ ازشاگردان‌ ابن‌ كثير را ارائه‌ كرده‌است‌. همچنين‌نووي‌ (1(1)/283) ومزي‌ (9/375-376) فهرستى‌ از مشايخ‌ و راويان‌ وي‌ به‌ دست‌ داده‌اند كه‌ آثار خلط بين‌ ابن‌ كثير قاري‌ و ديگران‌ در آنها مشهود است‌.
قرائت‌ او در كلية آثاري‌ كه‌ از سدة 2ق‌ دربارة قرائات‌ نوشته‌ شده‌، انعكاس‌ يافته‌ است‌. برخى‌ از موارد شاذ قرائت‌ ابن‌ كثير كه‌ از نظر صحت‌ استناد نيز قابل‌ تأمل‌ است‌، توسط ابن‌ خالويه‌ در مختصر گرد آمده‌ است‌. در كتب‌ قرائت‌ گاه‌ از ابن‌ كثير به‌ مكى‌، همراه‌ ابن‌ عامر به‌ «ابنان‌» و همراه‌ نافع‌ به‌ «حرميان‌» تعبير مى‌گردد (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نك: ابن‌ خلف‌، 40؛ صفاقسى‌، 29).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1372ق‌/ 1953م‌؛ ابن‌ ابى‌ داوود، عبدالله‌، المصاحف‌، قاهره‌، 1355ق‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ همو، النشر فى‌ القراءات‌ العشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، كتابخانة مصطفى‌ محمد؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدرآباد دكن‌، 1326ق‌؛ ابن‌ خالويه‌، حسين‌، اعراب‌ تلاثين‌ سورة، حيدرآباد دكن‌، 1360ق‌؛ همو، مختصر فى‌ شواذّالقرآن‌، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1934م‌؛ ابن‌ خلف‌، اسماعيل‌، العنوان‌ فى‌ القراءات‌ السبع‌، به‌ كوشش‌ زهير زاهد و خليل‌ العطية، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌، به‌ كوشش‌ زاخاو و ديگران‌، ليدن‌، 1904- 1915م‌؛ ابن‌ طاووس‌، على‌، سعد السعود، نجف‌، 1369ق‌/1950م‌؛ ابن‌ عبدالبر، ابوعمر، الاستيعاب‌، در حاشية الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ ابن‌ قاصح‌، على‌، سراج‌ القاري‌ المبتدي‌، بيروت‌، دارالفكر؛ ابن‌ منجويه‌، احمد، رجال‌ صحيح‌ مسلم‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ ليثى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ اندرابى‌، احمد، قراءات‌ القراءِ المعروفين‌، به‌ كوشش‌ احمد نصيف‌ جنابى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1986م‌؛ بخاري‌، محمد، التاريخ‌ الكبير، حيدرآباد دكن‌، 1390ق‌/1970م‌؛ همو، صحى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌ على‌ الصحيحين‌، حيدرآباد دكن‌، 1324ق‌؛ خليفة بن‌ خياط، الطبقات‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1966م‌؛ دانى‌، عثمان‌، التيسير فى‌ القراءات‌ السبع‌، به‌ كوشش‌ پرتسل‌، استانبول‌، 1930م‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، قاهره‌، 1369ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1382ق‌/1963م‌؛ رضى‌الدين‌ استرآبادي‌، محمد، شرح‌ الشافية، به‌ كوشش‌ محمد نورالحسن‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1395ق‌/ 1975م‌؛ سيوطى‌، الدر المنثور، قاهره‌، 1314ق‌؛ شاطبى‌، ابوالقاسم‌، الشاطبية، به‌ شرح‌ و كوشش‌ على‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، مكتبة محمد على‌ صبيح‌ و اولاده‌؛ صفاقسى‌، سيدي‌ على‌، غيث‌ النفع‌، در ذيل‌ سراج‌ القاري‌ المبتدي‌، بيروت‌، دارالفكر؛ طبري‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1960- 1968م‌؛ فاسى‌، محمد، العقد الثمين‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سيد، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ قسطلانى‌، احمد، لطائف‌ الاشارات‌، به‌ كوشش‌ عامر سيد عثمان‌ و عبدالصبور شاهين‌، قاهره‌، 1392ق‌/1972م‌؛ مزي‌، يوسف‌، تهذيب‌ الكمال‌، نسخة خطى‌ كتابخانة توپكاپى‌، شم 6297؛ مسلم‌ بن‌ حجاج‌ نيشابوري‌، صحيح‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 1955م‌؛ نووي‌، محيى‌الدين‌، تهذيب‌ الاسماء و اللغات‌، قاهره‌، 1927م‌. احمد پاكتچى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1672
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست