اِبْن‌ِ قولويه‌، ابوالقاسم‌ جعفر بن‌ محمد بن‌ جعفر قمى‌ (د 368 يا 369ق‌/979 يا 980م‌)، محدث‌ و فقيه‌ امامى‌. از جزئيات‌ زندگى‌ وي‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌؛ اما از آنجا كه‌ سعد بن‌ عبدالله‌ اشعري‌ (د 299 يا 301ق‌)، از مشايخ‌ قم‌، در شمار نخستين‌ استادان‌ او بوده‌، و به‌ قراين‌ ديگر مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ وي‌ در قم‌ آغاز به‌ تحصيل‌ كرده‌ است‌ (نك: نجاشى‌، 1/305، قس‌: 1/403-404). ابن‌ قولويه‌ براي‌ فراگيري‌ حديث‌ مسافرتهايى‌ به‌ نقاط مختلف‌ داشته‌ كه‌ از آن‌ ميان‌ در اسناد روايات‌ نام‌ نقاطى‌ چون‌ ري‌، عسكر مُكرَم‌ (در خوزستان‌) و مصر ياد شده‌ است‌ (ابن‌ قولويه‌، 52، 253؛ نجاشى‌، 1/310). به‌ گفتة راوندي‌ (ص‌ 72) وي‌ در 337ق‌ (سال‌ بازگرداندن‌ حجر الاسود به‌ مكه‌ توسط قرامطه‌) يا 339ق‌ (نك: مسعودي‌، 346)، به‌ قصد رفتن‌ به‌ حج‌ وارد بغداد شد، ولى‌ ظاهراً بيماري‌ او را از ادامة سفر بازداشت‌ و ناچار در همانجا سكنى‌ گزيد. احتمال‌ مى‌رود كه‌ وي‌ پيش‌تر نيز به‌ عراق‌ آمده‌ باشد، زيرا شماري‌ از استادان‌ عراقى‌ او پيش‌ از اين‌ تاريخ‌ درگذشته‌ بودند. ابن‌ قولويه‌ از مشايخ‌ بسياري‌ بهره‌ برده‌ كه‌ از آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ احمد بن‌ ادريس‌ قمى‌، على‌ ابن‌ بابوية قمى‌، ابن‌ وليد قمى‌، ابن‌ عُقده‌، محمد بن‌ يعقوب‌ كُلينى‌، ابوعمرو كَشّى‌، عبدالعزيز بن‌ يحيى‌ جَلودي‌، ابن‌ همام‌ اسكافى‌ و همچنين‌ پدرش‌ محمد و برادرش‌ على‌ را نام‌ برد (نك: ابن‌ قولويه‌، 10-12، 21، 29، 250؛ نجاشى‌، 2/59، 387؛ ابن‌ شهر آشوب‌، 30؛ براي‌ ديگر مشايخ‌ وي‌، نك: ابن‌ قولويه‌، نجاشى‌، جم؛ ابن‌ شاذان‌، 160؛ طوسى‌، الفهرست‌، 31). وي‌ همچنين‌ از طريق‌ مكاتبه‌ نائل‌ به‌ دريافت‌ اجازه‌ از ابن‌ ابى‌ عقيل‌ عُمانى‌ گشت‌ (نجاشى‌، 1/154).
از راويان‌ ابن‌ قولويه‌ اينان‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد: ابن‌ عبدون‌، ابن‌ عياش‌ جوهري‌، حسين‌ بن‌ عبيدالله‌ غضائري‌، شيخ‌ مفيد، محمد بن‌ على‌ بن‌ بابويه‌، ابن‌ شاذان‌ قمى‌، ابن‌ نوح‌ سيرافى‌ و سرانجام‌ هارون‌ بن‌ موسى‌ تَلّعُكبري‌ كه‌ ابن‌ قولويه‌ نيز از وي‌ استفاده‌ كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ قولويه‌، 185، 259-260؛ ابن‌ بابويه‌، 33؛ غضائري‌، 97؛ مفيد، امالى‌، 9، جم؛ ابن‌ شاذان‌، همانجا؛ نجاشى‌، 1/305، 403، 2/236؛ طوسى‌، رجال‌، 458؛ همو، الفهرست‌، 64؛ ذهبى‌، 393-394). در مورد وثاقت‌ وي‌ بايد گفت‌ كه‌ شيخ‌ مفيد از او تعبير به‌ صدوق‌ كرده‌ (نك: نجاشى‌، 2/422) و نجاشى‌ (1/305) و طوسى‌ ( الفهرست‌، 42) وي‌ را توثيق‌ كرده‌اند. ابن‌ قولويه‌ در بغداد وفات‌ يافت‌ و در كاظمين‌ مدفون‌ گرديد (نك: مجلسى‌، 104/19؛ قس‌: افندي‌،6/32، كه‌قبروي‌را درقم‌ مى‌داند). ازبازماندگان‌ وي‌ تنها پسرش‌ ابواحمد عبدالعزيز را مى‌شناسيم‌ كه‌ از راويان‌ حديث‌ بوده‌ است‌ (نك: طوسى‌، امالى‌، 2/300).
ابن‌ قولويه‌ داراي‌ ت´اليفاتى‌ در حديث‌ و فقه‌ بوده‌ كه‌ مشهورترين‌ آنها كامل‌ الزيارات‌ است‌ و در 1356ق‌ در نجف‌ به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ امينى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ يكى‌ از مهم‌ترين‌ منابع‌ اماميه‌ در زيارات‌ است‌، به‌ نوبة خود مورد استفادة شيخ‌ مفيد در المزار (جم) و ديگران‌ قرار گرفته‌ است‌. در سده‌هاي‌ اخير كامل‌ الزيارات‌ به‌ عنوان‌ يك‌ منبع‌ رجالى‌ نيز مطرح‌ شده‌ و مورد استفادة برخى‌ از رجال‌ شناسان‌ امامى‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك: حر عاملى‌، 20/68؛ نوري‌، 3/522 -523؛ خوبى‌، 1/50، جم). از ديگر آثار ابن‌ قولويه‌ كه‌ امروزه‌ نشانى‌ از آنها در دست‌ نيست‌، مى‌توان‌ الاربعين‌، تاريخ‌ الشهور و الحوادث‌ فيها، الحج‌، الشهادات‌، الصداق‌، الصلاة، الفطرة، القضاء و ادب‌ الحكام‌، قيام‌ الليل‌ و النوادر را نام‌ برد (نجاشى‌، 1/306؛ طوسى‌، الفهرست‌، 42؛ ابن‌ شهر آشوب‌، 30). همچنين‌ طوسى‌ (همانجا) از كتابى‌ با تعبير فهرست‌ مارواه‌ من‌ الكتب‌ و الاصول‌ ياد مى‌كند كه‌ ظاهراً مورد استفادة خود وي‌ در فهرست‌ و نجاشى‌ در رجال‌ (جم) قرار گرفته‌ است‌. وي‌ اثري‌ نيز با عنوان‌ العدد فى‌ شهر رمضان‌ داشته‌ كه‌ در آن‌ نظر خود را دربارة عدم‌ نقصان‌ ماه‌ رمضان‌ بيان‌ كرده‌ است‌ (نك: نجاشى‌، همانجا؛ ابن‌ طاووس‌، 5 -6). ابن‌ داوود قمى‌ (ه م‌) رديه‌اي‌ بر اين‌ كتاب‌ نوشته‌ كه‌ خود انگيزة نوشتن‌ كتاب‌ الرد على‌ ابن‌ داود فى‌ عدد شهر رمضان‌ از جانب‌ ابن‌ قولويه‌ بوده‌ است‌ (نك: نجاشى‌، 1/306، 2/305). گفتنى‌ است‌ كه‌ گزيده‌اي‌ از يكى‌ از آثار ابن‌ قولويه‌ در مستطرفات‌ السرائر ابن‌ ادريس‌ (ص‌ 141- 147) برجاي‌ مانده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ ادريس‌، محمد، مستطرفات‌ السرائر، قم‌، 1408ق‌/1987م‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، فضائل‌ الاشهر الثلاثة، به‌ كوشش‌ غلامرضا عرفانيان‌، نجف‌، 1396ق‌؛ ابن‌ شاذان‌، محمد، مائة منقبة، قم‌، 1407ق‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، معالم‌ العلماء، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1380ق‌/1961م‌؛ ابن‌ طاووس‌، على‌، اقبال‌ الاعمال‌، تهران‌، 1390ق‌؛ ابن‌ قولويه‌، جعفر، كامل‌ الزيارات‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ امينى‌، نجف‌، 1356ق‌؛ افندي‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌، قم‌، 1401ق‌؛ حرعاملى‌، محمد، وسائل‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ محمد رازي‌، تهران‌، 1377- 1380ق‌؛ خويى‌، ابوالقاسم‌، معجم‌ رجال‌ الحديث‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، سالهاي‌ 351-380ق‌، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمري‌، بيروت‌، 1409ق‌/ 1989م‌؛ راوندي‌، قطب‌الدين‌، الخرائج‌ و الجرائح‌، بمبئى‌، 1301ق‌؛ طوسى‌، محمد، امالى‌، بغداد، 1384ق‌/1964م‌؛ همو، رجال‌، به‌كوشش‌ محمدصادق‌بحرالعلوم‌، نجف‌، 1381ق‌/1961م‌؛ همو، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، كتابخانة مرتضويه‌؛ غضائري‌، حسين‌، تكملة رسالة آل‌ اعين‌، به‌ كوشش‌ محمد على‌ موحد ابطحى‌، اصفهان‌، 1399ق‌؛ مجلسى‌، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ مسعودي‌، التنبيه‌ و الاشراف‌، قاهره‌، 1357ق‌/1938م‌؛ مفيد، محمد، الامالى‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ استاد ولى‌ و على‌ اكبر غفاري‌، قم‌، 1403ق‌؛ همو، المزار، قم‌، 1409ق‌؛ نجاشى‌، احمد، رجال‌، به‌ كوشش‌ محمد جواد نايينى‌، بيروت‌، 1408ق‌؛ نوري‌، حسين‌، مستدرك‌ الوسائل‌، تهران‌، 1318-1321ق‌.
حسن‌ انصاري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا