اِبْن‌ِقَبْطُرْنُه‌، ياابن‌قبْطَرنو(احتمالاًازاسپانيايى‌كهن‌: )، cap+torno نام‌ 3 برادر از شعرا و ادباي‌ اندلس‌ در اواخر سدة 5 و اوايل‌ سدة 6ق‌/11-12م‌. بنو قبطرنه‌ از خاندانهاي‌ اصيل‌ و دانشمند اندلس‌ بودند (نك: ابن‌ خاقان‌، 151-152؛ ابن‌ خطيب‌، 1/528؛ فروخ‌، 5/122) و با توجه‌ به‌ لقب‌ اسپانيايى‌ آنان‌، مى‌توان‌ پنداشت‌ كه‌ از بوميان‌ آن‌ سرزمين‌ بوده‌اند (همانجا؛ قس‌: دوزي‌، II/310 ; 2 EI). هر 3 برادر كه‌ از مردم‌ بَطَليوس‌ بودند (قس‌: فروخ‌، همانجا، كه‌ آنان‌ را از مردم‌ قرطبه‌ دانسته‌ است‌)، از اوان‌ جوانى‌ به‌ جمع‌ نديمان‌ و وزيران‌ متوكل‌ (حك 473- 487ق‌) آخرين‌ فرمانرواي‌ افطَسيان‌ پيوستند و در دربار پر عيش‌ و عشرت‌ او در بطليوس‌ به‌ خدمت‌ پرداختند (ابن‌ خاقان‌، 148-150؛ ابن‌ خطيب‌، 1/529 -530؛ قس‌: ابن‌ ابار، التكملة، 1/337، 3/624) و چون‌ بطليوس‌ به‌ تصرف‌ مرابطون‌ درآمد، در زمرة كاتبان‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ (حك 484-500ق‌) درآمدند و بقية عمر را در دربار مرابطون‌ به‌ سر بردند (نك: همانجا؛ قس‌: ابن‌ خطيب‌، 1/529؛ نيكل‌، 175 ؛ پالنثيا، 120-121). ابن‌ خاقان‌ (همانجا) كه‌ با هر 3 برادر روابط دوستانه‌ داشته‌، از صفا و صداقت‌ و راستى‌ و درستى‌ آنان‌ در عين‌ بى‌غمى‌ و هرزه‌گردي‌، ياد كرده‌ است‌ (قس‌: فروخ‌، همانجا). اشعار آنان‌ نيز از نوعى‌ زندگانى‌ بى‌درد اشرافى‌، زن‌ بارگى‌، مى‌گساري‌ (قس‌: نيكل‌، و بى‌خبري‌ حكايت‌ دارد و شعرشان‌ هر چند به‌ سبب‌ روانى‌ و لطافت‌، در منابع‌ ادبى‌ منزلتى‌ يافته‌ (نك: ابن‌ خاقان‌، 148-154؛ عمادالدين‌، 3/422-427؛ ابن‌ ظافر، 196؛ ابن‌ دحيه‌، 186-187؛ ابن‌ سعيد، رايات‌، 59 -60، المغرب‌، 1/367- 368)، از مفاهيم‌ عميق‌ و معانى‌ بديع‌ تهى‌ (قس‌: فروخ‌، 5/123) و بيشتر تقليد از اشعار بزرگان‌ است‌ (قس‌: 2 EI).
كوچك‌ترين‌ و معروف‌ترين‌ اين‌ 3 برادر، ابوبكر عبدالعزيز بن‌ سعيد ابن‌ عبدالعزيز (د پس‌ از 520ق‌/1126م‌) است‌ كه‌ او را نخست‌، در نوجوانى‌ و زيبارويى‌، همراه‌ ياران‌ از جمله‌ ابن‌ وهبون‌ (ه م‌)، در بيرون‌ شهر مى‌يابيم‌ كه‌ به‌ ديدن‌ هلال‌ شوال‌ رفته‌ بودند (نك: ابن‌ خاقان‌، 242؛ مقري‌، 4/253). از قطعه‌ شعري‌ كه‌ هنگام‌ ملاقات‌ با سعدبن‌ متوكل‌ در زندان‌ مرابطون‌ در رثاي‌ متوكل‌ و دو فرزندش‌ سروده‌، به‌ خوبى‌ برمى‌آيد كه‌ وي‌ بر زندگانى‌ پر عيش‌ و نوشى‌ كه‌ در كنار آنان‌ داشته‌، سخت‌ حسرت‌ مى‌خورد (نك: ابن‌ ابار، الحلة، 2/103-104). در منابع‌ از ابوبكر ابن‌ قبطرنه‌ بيش‌ از 2 برادر ديگر شعر نقل‌ شده‌ است‌ (نك: همان‌، 2/103-104، 174؛ مقري‌، 2/161، 163- 165، 4/331، 5/134، 153، 6/92). مراكشى‌ (ص‌ 173) ابوبكر را (با نام‌ محمد بن‌ محمد؟) اديب‌، شاعر و كاتبى‌ برجسته‌ در صف‌ بزرگانى‌ چون‌ ابن‌ الجد، ابن‌ ابى‌ الخصال‌ و ابن‌ عبدون‌ آورده‌ است‌. ابن‌ ابار نيز ( التكملة، 3/624) با اشاره‌ به‌ نظم‌ و نثر و ادب‌ وي‌، ابوبكر ابن‌ محرز بطليوسى‌ و ابوعبدالله‌ ابن‌ زرقون‌ را در شمار شاگردان‌ او دانسته‌ است‌، اما از چگونگى‌ كارهاي‌ علمى‌ وي‌ اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌.
برادر بزرگ‌تر (نك: ابن‌ ظافر، 375) ابومحمد طلحة بن‌ سعيد است‌ كه‌ در زمان‌ حيات‌ برادرش‌ ابوبكر درگذشت‌ (ابن‌ ابار، همان‌، 1/337). وي‌ كه‌ مانند برادر در ادب‌ دست‌ داشت‌، نزد استادان‌ بزرگ‌ زادگاهش‌ شاگردي‌ كرده‌ و از ياران‌ قاضى‌ ابوبكر ابن‌ عربى‌ (د 543ق‌) بوده‌ و در رثاي‌ او قطعه‌ شعري‌ سروده‌ كه‌ ابن‌ ابار آن‌ را ديده‌ است‌ (همانجا). در ميان‌ اشعار برجاي‌ مانده‌ از او، دو قطعه‌ مى‌شناسيم‌ كه‌ در رثاي‌ همسر خويش‌ سروده‌ است‌ (ابن‌ خاقان‌، 150). قصيدة ديگري‌ نيز از او مى‌شناسيم‌ كه‌ تقليد پرتكلف‌ و بى‌بهايى‌ از معلقة امرؤالقيس‌ است‌ (همو، 149؛ قس‌: نيكل‌، همانجا).
سومين‌ برادر، ابوالحسن‌ محمد بن‌ سعيد است‌ كه‌ اخبار و اشعار اندكى‌ از وي‌ در منابع‌ آمده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة، ج‌ 1، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ همو، همان‌ ج‌ 3، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، مادريد، 1882م‌؛ همو، الحلة السيراء، به‌ كوشش‌ حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1963م‌؛ ابن‌ خاقان‌، فتح‌، قلائد العقيان‌، بولاق‌، 1284ق‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ ابن‌ دحيه‌، عمر، المطرب‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياري‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1954م‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، رايات‌ المبرزين‌، به‌ كوشش‌ نعمان‌ عبدالمتعال‌ قاضى‌، قاهره‌، 1393ق‌/1973م‌؛ همو، المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1953م‌؛ ابن‌ ظافر، على‌، بدائع‌ البدائه‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1970م‌؛ پالنثيا، آنخل‌ گنثالث‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمة حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد، خريدة القصر، قسم‌ شعراء المغرب‌ و الاندس‌، به‌ كوشش‌ آذرتاش‌ آذرنوش‌ و ديگران‌، تونس‌، 1972م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1982م‌؛ مراكشى‌، عبدالواحد، المعجب‌، به‌ كوشش‌ محمد سعيد عريان‌ و محمد عربى‌ علمى‌، قاهره‌، 1368ق‌/1949م‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ محمد بقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ نيز:
, R., Suppl E ment aux dictionnaires arabes, Beirut, 1968; EI 2 ; Nykl, A. R., Hispano - Arabic Poetry, Baltimore, 1946.
رضا محمدزاده‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا