اِبْن‌ِ فَرَضى‌، ابوالوليد (يا ابومحمد) عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ يوسف‌ ابن‌ نصر ازدي‌ (351-403ق‌/962-1012م‌)، مورخ‌، اديب‌، محدث‌ و قاضى‌ مالكى‌ مذهب‌ اندلس‌. نياي‌ وي‌ يوسف‌ بن‌ نصر از مردم‌ استجه‌1 بود كه‌ سپس‌ در قرطبه‌ مسكن‌ گزيد و پسرش‌ محمد (د جمادي‌الا¸خر 365/ فورية 976)، پدر ابن‌ فرضى‌، در همانجا به‌ تحصيل‌ علم‌ پرداخت‌ و در حساب‌ و فرائض‌ چندان‌ مهارت‌ يافت‌ كه‌ او را بدان‌ علم‌ منسوب‌ كردند و فرضى‌ ناميدند (ابن‌ ابار، 1/368، 369). ابن‌ فرضى‌ در قرطبه‌ متولد شد و دوران‌ رشد و جوانى‌ خود را همانجا سپري‌ كرد و نزد عالمانى‌ چون‌ محمد بن‌ يحيى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ خرّاز، محمد بن‌ ابى‌ دُلَيم‌، ابوزكريا يحيى‌ بن‌ مالك‌ بن‌ عائذ، ابوايوب‌ سليمان‌ بن‌ ايوب‌ و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد، معروف‌ به‌ ابن‌ فخّار دانش‌ آموخت‌ (ابن‌ فرضى‌، 1/222، 2/82، 86، 91، 95، 191، 192). در 382ق‌/992م‌ به‌ قصد حج‌ از اندلس‌ خارج‌ شد. در مكه‌ نيز به‌ تحصيل‌ نزد استادان‌ آنجا پرداخت‌ و از ابويعقوب‌ يوسف‌ بن‌ احمد بن‌ يوسف‌ بن‌ دخيل‌ صيدلانى‌ و ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ جَهضم‌ حديث‌ شنيد. آنگاه‌ به‌ مصر رفت‌ و در آنجا نزد كسانى‌ مانند ابومحمد ابن‌ الضرار (الضراب‌؟: ابن‌ بشكوال‌، 246) و ابوبكر احمد بن‌ محمد بن‌ اسماعيل‌ مهندس‌ (بنّا: همانجا) شاگردي‌ كرد و در راه‌ بازگشت‌ به‌ اندلس‌، يك‌ چند در قيروان‌ ماند و از ابومحمد ابن‌ ابى‌ زيد فقيه‌، ابوجعفر احمد بن‌ دَحمون‌ و ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ خلف‌، معروف‌ به‌ قابسى‌ بهره‌ گرفت‌ (حميدي‌، 1/396-397؛ ابن‌ بشكوال‌، همانجا) و سرانجام‌ به‌ اندلس‌ بازگشت‌. به‌ نظر مى‌رسد كه‌ ابن‌ فرضى‌ پس‌ از بازگشت‌ نيز دست‌ از تحصيل‌ برنداشت‌ و برخى‌ ديگر از استادان‌ و مشايخ‌ او در اندلس‌ كه‌ نام‌ آنان‌ باقى‌ مانده‌ است‌ (حميدي‌، 1/238، 2/528؛ ابن‌ بشكوال‌، همانجا)، احتمالاً مربوط به‌ دورة دوم‌ زندگى‌ علمى‌ او در اندلس‌ بوده‌اند. وي‌ در اين‌ دوره‌ همچنين‌ به‌ تدريس‌ و املاي‌ حديث‌ و تأليف‌ پرداخت‌ و كسانى‌ چون‌ پسرش‌ ابوبكر مصعب‌، ابوعمر يوسف‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالبر (حميدي‌، 1/397، 2/586)، ابن‌ حزم‌ كه‌ از او با عنوان‌ «شيخنا» ياد كرده‌ (ص‌ 220) و محمد بن‌ احمد بن‌ مهلب‌ (ابن‌ ابار، 1/390) از جمله‌ شاگردان‌ او به‌ شمار مى‌روند. تنها شغل‌ دولتى‌ ابن‌ فرضى‌، تصدي‌ منصب‌ قضاي‌ بلنسيه‌ بود كه‌ از سوي‌ محمد المهدي‌ بن‌ هشام‌ يازدهمين‌ خليفة اموي‌ اندلسى‌ (حك 399- 400ق‌/1009-1010م‌) بدان‌ منصوب‌ شد (مقري‌، 2/130؛ ابن‌ بشكوال‌، همانجا)، ولى‌ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ پس‌ از درگذشت‌ محمدالمهدي‌ به‌ قرطبه‌ بازگشته‌ باشد. زيرا در 1403ق‌/1012م‌ به‌ هنگام‌ شورش‌ بربرهاي‌ اندلس‌ در آن‌ شهر بوده‌ است‌ (قس‌: ابن‌ سعيد، 1/104، كه‌ گويد: به‌ هنگام‌ شورش‌ بربرها قاضى‌ استجه‌ بود) و در خانه‌اش‌ به‌ دست‌ شورشيان‌ كشته‌شد (ابن‌بشكوال‌، 247؛ قس‌: حميدي‌ 1/397). پيكر ابن‌ فرضى‌ در خانه‌اش‌ كه‌ به‌ دست‌ شورشيان‌ ويران‌ شده‌ بود (پالنثيا، 271) سه‌ روز بر جاي‌ بود تا فاسد شد و بى‌غسل‌ و كفن‌ او را به‌ خاك‌ سپردند (ابن‌ بشكوال‌، همانجا).. به‌ روايت‌ غالب‌ منابع‌، ابن‌ فرضى‌ به‌ هنگام‌ حج‌ دست‌ در پردة خانة كعبه‌ زده‌ و طلب‌ شهادت‌ كرده‌ بود.
ابن‌ فرضى‌ يكى‌ از عالمان‌ مشهور اندلس‌ در دورة شكوفايى‌ علمى‌ اين‌ سرزمين‌ به‌ شمار مى‌رود. چنانكه‌ به‌ گفتة ابن‌ بشكوال‌ (ص‌ 248)، در گستردگى‌ روايت‌، رجال‌ شناسى‌، آشنايى‌ به‌ دانشهاي‌ گوناگون‌ و مهارت‌ در ادب‌ در قرطبه‌ مانند نداشت‌. وي‌ در اندلس‌ نخستين‌ كس‌ بود كه‌ كتابى‌ دربارة رجال‌ و دانشمندان‌ سرزمين‌ خود نگاشت‌ (پالنثيا، 12) و آثار او گوياي‌ احاطه‌اش‌ به‌ تاريخ‌ سياسى‌ و علمى‌ اندلس‌ است‌. ابن‌ فرضى‌ به‌ گردآوري‌ كتاب‌ شوق‌ بسيار داشت‌ و كتابخانة معتبري‌ پديد آورده‌ بود (همو، 271). شعر نيز مى‌سرود (براي‌ برخى‌ از اشعار او نك: ابن‌ بشكوال‌، 247). ولى‌ برخى‌ او را شاعري‌ كم‌شعر (ابن‌ بسام‌، 1(2)/130) و بعضى‌ برعكس‌ كثير الشعر خوانده‌اند (ابن‌ خلكان‌، 3/106) و حتى‌ ديوان‌ شعري‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌اند (بغدادي‌، هديه‌، 1/449).
آثار: 1. تاريخ‌ العلماء و الرواة للعلم‌ بالاندلس‌. ابن‌ فرضى‌ چنانكه‌ خود گويد، در آغاز قصد داشته‌ كه‌ كتابى‌ كلان‌ دربارة علماي‌ همة شهرهاي‌ اسلامى‌ بنگارد، ولى‌ موانعى‌ پديد آمد كه‌ او را از اين‌ كار بازداشت‌ و به‌ همين‌ مختصر بسنده‌ كرد (1/8 -9). وي‌ همچنين‌ در صدر كتاب‌، مختصري‌ به‌ تاريخ‌ سياسى‌ اندلس‌ از هنگام‌ ورود عبدالرحمان‌ الداخل‌ اموي‌ در 138ق‌ تا المؤيد بالله‌ هشام‌ بن‌ حكم‌ پرداخته‌ است‌ (1/11- 15). ابن‌ حيان‌ در كتاب‌ المقتبس‌ همواره‌ به‌ كتاب‌ طبقات‌ الدولة و الادب‌ ابن‌ فرضى‌ استناد جسته‌ (مثلاً: ص‌ 33) كه‌ با مقايسه‌ معلوم‌ مى‌شود، مراد وي‌ همين‌ كتاب‌ تاريخ‌ العلماء بوده‌ است‌؛ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ عناوين‌ الاعلام‌ باعلام‌ الاندلس‌ من‌ العلماء المتفننين‌ و القراء و المحدثين‌ المتّقنين‌ (بغدادي‌، ايضاح‌، 1/102) و الموصول‌ فى‌ تاريخ‌ علماء اندلس‌ I/574) و الاحتفال‌ فى‌ تراجم‌ الرجال‌ (سخاوي‌، 251) و يا تاريخ‌ الاندلس‌ و رجالها، همان‌ كتاب‌ ياد شده‌ باشد كه‌ به‌ نامهاي‌ مختلف‌ شهرت‌ يافته‌ بوده‌ است‌. كتاب‌ تاريخ‌ العلماء ابن‌ فرضى‌ را شخصى‌ به‌ نام‌ ابوعلى‌ حسين‌ بن‌ محمد بن‌ احمد غسانى‌ تلخيص‌ كرد (ابن‌ خير، 220) و ابوبكر محمد بن‌ احمد بن‌ محمد بن‌ مهلب‌، شاگرد ابن‌ فرضى‌ ذيلى‌ بر آن‌ نوشت‌ به‌ نام‌ تعليق‌ على‌ تاريخ‌ ابن‌ الفرضى‌ ( پالنثيا، 271-272). ولى‌ مشهورترين‌ ذيل‌ آن‌ كتاب‌ الصلة ابن‌ بشكوال‌ است‌ كه‌ به‌ درخواست‌ يارانش‌ به‌ تكميل‌ كتاب‌ ابن‌ فرضى‌ پرداخت‌ (ابن‌ خير، 218). كتاب‌ تاريخ‌ العلماء نخستين‌ بار در مادريد توسط كودرا در 1891 و 1892م‌ در دو مجلد به‌ چاپ‌ رسيد (پالنثيا، همانجا). سپس‌ در 1373ق‌/1954م‌ به‌ ويرايش‌ عزت‌ عطار حسينى‌ در قاهره‌ منتشر شد؛ 2. مشتبه‌ النسبة (ابن‌ خلكان‌، 3/105)، كه‌ مى‌بايست‌ همان‌ كتاب‌ المتشابه‌ فى‌ اسماء الرواة و كناهم‌ و انسابهم‌ باشد (ابن‌ خير، همانجا)؛ 3. اخبار شعراء الاندلس‌ (ابن‌ بشكوال‌، 246) يا طبقات‌ شعراء الاندلس‌ (بغدادي‌، هديه‌، 1/449)، كه‌ رسالة درر الغرر فى‌ شعراء الاندلس‌ رشيدالدين‌ وطواط در واقع‌ ذيل‌ و تكمله‌اي‌ است‌ بر همين‌ اثر ابن‌ فرضى‌ (پالنثيا، همانجا)؛ 4. رياض‌ النفوس‌ النقيّة فى‌ علماء و مشايخ‌ افريقية (بغدادي‌، ايضاح‌، 1/603)؛ 5. رياض‌ الانس‌ فى‌ تاريخ‌ علماء الاندلس‌ (همو، هدية، همانجا)؛ 6. منتخب‌ كتاب‌ الالقاب‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة ظاهريه‌ در مجموعة شمارة 1025 مضبوط است‌ (ظاهريه‌، مجاميع‌، 1/217).
يكى‌ از پسران‌ ابن‌ فرضى‌ به‌ نام‌ ابوبكر مصعب‌، همچون‌ پدر به‌ تحصيل‌ علم‌ پرداخت‌ و به‌ ادب‌ و شعر و حديث‌ شهره‌ شد. وي‌ يكى‌ از كسانى‌ بود كه‌ از پدر روايت‌ كرد. او مدتى‌ به‌ حكومت‌ الجزيره‌ منصوب‌ شد و به‌ همين‌ سبب‌ لقب‌ الحاكم‌ يافت‌ (حميدي‌، 2/563 -564).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ سيد عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ ابن‌ بسام‌، على‌، الذخيرة، قاهره‌، 1361ق‌/ 1942م‌؛ ابن‌ بشكوال‌، خلف‌، الصلة، به‌ كوشش‌ سيد عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1374ق‌/1955م‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابن‌ حيان‌ قرطبى‌، حيان‌، المقتبس‌، به‌ كوشش‌ محمود على‌ مكى‌، بيروت‌، 1393ق‌/1973م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ خير، محمد، فهرسة، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، بغداد، 1963م‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1953م‌؛ ابن‌ فرضى‌، عبدالله‌، تاريخ‌ العلماء و الرواة للعلم‌ بالاندلس‌، به‌ كوشش‌ سيد عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1373ق‌/1954م‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ همو، هديه‌؛ پالنثيا، آنخل‌ گونثالث‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمة حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ حميدي‌، محمد، جذوة المقتبس‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياري‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ سخاوي‌، محمد، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بغداد، 1382ق‌/1963م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1968م‌؛ نيز:
,S.
صادق‌ سجادي‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا