اِبْن‌ِ غازي‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد بن‌ محمد بن‌ محمد بن‌ على‌ ابن‌ غازي‌ عثمانى‌ مكناسى‌ (858 -9 جمادي‌الاول‌ 919ق‌/1454-13 ژوئية 1513م‌)، فقيه‌ مالكى‌، مورخ‌، اديب‌ و عالم‌ حساب‌. نسبش‌ به‌ بنى‌ عثمان‌ قبيله‌اي‌ از كتامه‌ در مكناسه‌ الزيتون‌ واقع‌ در مغرب‌ اقصى‌ مى‌رسد (زركلى‌، 5/336). برخى‌ از جمله‌ بابا تنبكتى‌ (ص‌ 334) تاريخ‌ تولد او را با استناد به‌ فهرست‌ احمد المنجور 841ق‌/1437م‌ نوشته‌اند، ولى‌ ابن‌ قاضى‌ با اشاره‌ به‌ نوشتة الروض‌ الهتون‌ فى‌ اخبار مكناسة الزيتون‌ تأليف‌ خود ابن‌ غازي‌، تولدش‌ را در 858ق‌ قيد كرده‌ و مى‌افزايد: اين‌ تاريخ‌ با تاريخ‌ مندرج‌ در كتاب‌ فهرست‌ احمد المنجور مطابقت‌ ندارد و گويا وي‌ از آنچه‌ در كتاب‌ الروض‌ الهتون‌... آمده‌، آگاهى‌ نداشته‌ است‌ (1/320).
ابن‌ غازي‌ در مكناسة الزيتون‌ ديده‌ به‌ جهان‌ گشود و در همانجا پرورش‌ يافت‌ و به‌ فراگرفتن‌ علم‌ پرداخت‌ (بابا تنبكتى‌، 333). در 891ق‌ به‌ فاس‌ سفر كرد (ابن‌ قاضى‌، همانجا) و در آنجا با عده‌اي‌ از استادان‌ خود آشنا گرديد و از دانشمندان‌ و فقهايى‌ مانند: نيجى‌، محمد ابن‌ قاسم‌ قوري‌ و ابى‌ عبدالله‌ صغير دانش‌ آموخت‌ (بابا تنبكتى‌، ابن‌ قاضى‌، همانجاها؛ وزير سراج‌، 1(3)/586). از ادريس‌ بن‌ يخلف‌ بوفرحى‌ صنهاجى‌ ريفى‌ كه‌ معاصر وي‌ بود نيز استفاده‌ كرد (ابن‌ قاضى‌، 1/164). سپس‌ به‌ مولد خود بازگشته‌، چندي‌ در ميان‌ خويشاوندان‌ به‌ سر برد (گنون‌، 1/218، 219). در تعبير حديث‌ و علم‌ رجال‌ و شرح‌ حال‌ نگاري‌ و گزارش‌ جنگها تسلط داشت‌؛ در علم‌ قرائت‌، تفسير، ادب‌، عروض‌، حساب‌ و فرائض‌ (تقسيم‌ ارث‌) اطلاعات‌ گسترده‌اي‌ داشت‌. او سرآمد دانشوران‌ روزگار خويش‌ بود و عمر خود را در طلب‌ علم‌ و نوشتن‌ و نشر آن‌ گذرانيد. به‌ فن‌ تدريس‌ آشنا بود، مجالس‌ قرائت‌ قرآن‌ و تفسير تشكيل‌ مى‌داد و در ماه‌ رمضان‌ از صحيح‌ بخاري‌ حديث‌ مى‌گفت‌ (بابا تنبكتى‌، همانجا). بسياري‌ از جويندگان‌ دانش‌، از مناطق‌ دور، در مجلس‌ درسش‌ حاضر مى‌شدند و از وي‌ دانش‌ مى‌آموختند كه‌ از اين‌ ميان‌ مى‌توان‌ على‌ بن‌ محمد شريف‌ تلمسانى‌، ابن‌ عباس‌ صغير، احمد دقون‌، على‌ بن‌ هارون‌، عبدالواحد ونشريسى‌، عبدالرحمان‌ بن‌ احمد قصري‌ فاسى‌، حسن‌ بن‌ عثمان‌ تاملى‌ جزولى‌ را نام‌ برد (ابن‌ مريم‌، 259؛ بابا تنبكتى‌، همانجا؛ مخلوف‌، 276؛ ابن‌ قاضى‌، 1/182).
ابن‌ غازي‌ داراي‌ منطقى‌ قوي‌، بيانى‌ شيرين‌ و روان‌، خلقى‌ نيكو و محضري‌ پربار بود، نزد خواص‌ و عوام‌ عزت‌ و احترام‌ داشت‌ و سخنورترين‌ فرد زمان‌ خود بود (بابا تنبكتى‌، همانجا). ابتدا در مكناسه‌ و پس‌ از آن‌ در فاس‌ جديد مجلس‌ وعظ و سخنرانى‌ داشت‌، سپس‌ ضمن‌ تدريس‌، امامت‌ و خطابت‌ مسجد قرويين‌ را نيز عهده‌دار شد (همانجا). وي‌ براي‌ جهاد و مراقبت‌ و محافظت‌ ثغور اسلامى‌ بارها به‌ مرابطه‌ پرداخت‌ و به‌ همين‌ منظور در اواخر عمر به‌ قصر كُتامه‌ [شهري‌ در جزيرة الخضراء اندلس‌] رفت‌، در آنجا مريض‌ شد و به‌ فاس‌ بازگشت‌ و تا پايان‌ عمر خود در همانجا توطن‌ اختيار كرد (همانجا). ابن‌ غازي‌ پس‌ از درگذشت‌ در الكغادين‌ِ فاس‌ مقابل‌ قبر استادش‌ محمد قوري‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ قاضى‌، 1/320). هم‌ اكنون‌ مدفن‌ او در فاس‌ به‌ «باب‌ الحمراء» شهرت‌ دارد (كتانى‌، 2/257). يكى‌ از شاگردان‌ وي‌ به‌ نام‌ شقرون‌ بن‌ ابى‌ جمعة وهرنى‌ قصيده‌اي‌ زيبا و طولانى‌ در رثا و سوگ‌ او سروده‌ است‌ (بابا تنبكتى‌، 334).
اين‌ آثار از ابن‌ غازي‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌: 1. بُغية الطلاّب‌ فى‌ شرح‌ منية الحُسّاب‌، كه‌ شرح‌ منظومة خود ابن‌ غازي‌ در علم‌ حساب‌ است‌ (فاس‌، 1317، 1319ق‌)؛ 2. الروض‌ الهتون‌ فى‌ اخبار مكناسة الزيتون‌ (فاس‌، 1326ق‌/1908م‌). اين‌ كتاب‌ مهم‌ ترين‌ و سودمندترين‌ كتاب‌ ابن‌ غازي‌ است‌ كه‌ جزئى‌ از آن‌ توسط هودا1 به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ شده‌ و در «مجلة آسيايى‌2» چاپ‌ شده‌ است‌ ( 2 EI)؛ 3. الفهرسة المباركة، موسوم‌ به‌ التعلّل‌ برسم‌ (رسوم‌) الاسناد بعد انتقال‌ اهل‌ المنزل‌ و الناد كه‌ در 1399ق‌/1979م‌ به‌ كوشش‌ محمد زاهى‌ در دارالبيضاء به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 4. كليات‌ فقهية على‌ مذهب‌ المالكية يا كليات‌ فى‌ الفقه‌، در فاس‌ چاپ‌ سنگى‌ شده‌ است‌ (براي‌ آثار خطى‌ او، نك: ؛ GAL,S,I/522, 338 311, 97, II/96, ,546 ؛ كحاله‌، 9/16؛ منصور، 227؛ حجى‌، 22، 29، 40، 135، 184).
مآخذ: ابن‌ قاضى‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1973م‌؛ ابن‌ مريم‌، محمد، البستان‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ ابى‌ شنب‌، الجزائر، 1326ق‌/1908م‌؛ بابا تنبكتى‌، احمد، «نيل‌ الابتهاج‌»، در حاشية الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ حجى‌، محمد، فهرس‌ الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت‌، 1406ق‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ كتانى‌، محمد، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌، فاس‌، 1347ق‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ گنون‌، عبدالله‌، النبوغ‌ المغربى‌ فى‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1395ق‌/1975م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، بيروت‌، 1349ق‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ المخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، 1388ق‌؛ وزير سراج‌، محمد، الحلل‌ السندسية، تونس‌، 1970م‌؛ نيز:
2 ; GAL,S.
ابوالحسن‌ ديانت‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا