اِبْن‌ِ عَقيله‌، ابوعبدالله‌ جمال‌الدين‌ محمد بن‌ احمد بن‌ سعيد حنفى‌ مكى‌، ملقب‌ به‌ ظاهر (د 1150ق‌/1737م‌)، محدث‌، صوفى‌ و مورخ‌. او در مكه‌ زاده‌ شد و در همانجا نشأت‌ يافت‌. از عبدالله‌ بن‌ سالم‌ بصري‌، شهاب‌الدين‌ احمد بن‌ محمد نخلى‌، الياس‌ بن‌ ابراهيم‌ كورانى‌، ابن‌ عبدالغنى‌ و ديگران‌ علم‌ آموخت‌. محمد بن‌ على‌ احمدي‌ و عبدالله‌ بن‌ على‌ سقاف‌ به‌ او تلقين‌ ذكر كردند و على‌ بن‌ عبدالله‌ عيدروس‌ از هندوستان‌ براي‌ او اجازه‌ نوشت‌ و سرانجام‌ خرقة قادريه‌ را از دست‌ قاسم‌ بن‌ محمد بغدادي‌ پوشيد (مرادي‌، 4/30). او به‌ شام‌ و روم‌ و عراق‌ سفر كرد و عدة زيادي‌ از او دانش‌ آموختند. در دمشق‌ علاوه‌ بر تشكيل‌ حلقة ذكر، مدتى‌ نيز در مدرسة جقمقيه‌ تدريس‌ نمود (همو، 4/31). از اجازه‌ نامه‌اي‌ كه‌ از او در دست‌ است‌، معلوم‌ مى‌شود كه‌ در 1143ق‌ در دمشق‌ بوده‌ است‌ (زركلى‌، 6/13). در 1145ق‌ به‌ بغداد رفت‌ و در آنجا، محمد سعيد سويدي‌ محضر او را درك‌ كرد و از او حديث‌ شنيد (كتانى‌، 2/40). سپس‌ به‌ مكه‌ بازگشت‌ (مرادي‌، همانجا). امرالله‌ بن‌ عبدالخالق‌ مزجاجى‌ از او روايت‌ كرده‌ است‌ (كتانى‌، همانجا) و عبدالرحمان‌ بن‌ محمد رفاعى‌ و پسرش‌ احمد و مصطفى‌ بن‌ عبدالجليل‌ تلداوي‌ از او اجازة گرفته‌اند (بخيت‌، 3/24، شم 120 و 123). ابن‌ عقيله‌ در مكه‌ درگذشت‌.
از آثار او المنطق‌ الفحوانى‌ و المشهد الروحانى‌ فى‌ المعاد الانسانى‌ است‌ كه‌ در 1328ق‌ در مصر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ ؛ GAL,S,II/522) تيموريه‌، 4/134). از ديگر آثار او كه‌ به‌ صورت‌ خطى‌ باقى‌ مانده‌، موارد ذيل‌ قابل‌ ذكرند: 1. الاسرار المطوية فى‌ الاسماء السهروردية (ازهريه‌، 6/335)؛ 2. الجوهر المنظوم‌ فى‌ تفسير القرآن‌ العظيم‌ بالمرفوع‌ من‌ كلام‌ سيد المرسيلين‌ و المحكوم‌ ( آمبروزيانا، شم 139 )؛ 3. عقد الجواهر فى‌ سلاسل‌ الاكابر (تيموريه‌، 2/23، 91؛ ششن‌، 2/223؛ هوتسما، شم 421 )؛ GAL,S,II/522; 4. فقه‌ القلوب‌ و معراج‌ الغيوب‌ ( براون‌، شم 901 )؛ 5. الفوائد الجليلة فى‌ مسلسلات‌ ابن‌ عقيلة، كه‌ در 1145ق‌ نوشته‌ شده‌ است‌ ( آلوارت‌، شم 1614 ؛ خديويه‌، 7/591؛ تيموريه‌، 2/308؛ ازهريه‌، 1/364؛ ششن‌، 2/224؛ )؛ GAL,II/506 6. نسخة الوجود فى‌ الاخبار عن‌ حال‌ الموجود، در امر جهان‌ از مبدأ تا معاد (خديويه‌، 5/167؛ ، GAL همانجا؛ براي‌ ديگر آثار خطى‌، نك: ازهريه‌، 6/400؛ بخيت‌، 3/24- 25؛ زركلى‌، 6/13؛ سيد، 1/34؛ ششن‌، 2/223؛ طلس‌، 289؛ ظاهريه‌، 87؛ و براي‌ آثار مفقود نك: كتانى‌، 2/39؛ بغدادي‌، 2/323).
مآخذ: ازهريه‌، فهرست‌؛ بخيت‌، محمد عدنان‌ و ديگران‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المصورة، عمّان‌، 1406ق‌/1986م‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ تيموريه‌، فهرست‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سيد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ ششن‌، رمضان‌، نوادر المخطوطات‌ العربية فى‌ مكتبات‌ تركيا، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ كتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372ق‌/ 1953م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (حديث‌)؛ كتانى‌، عبدالحى‌، فهرس‌ الفهارس‌، فاس‌، 1347ق‌؛ مرادي‌، محمد خليل‌، سلك‌ الدرر، بغداد، 1301ق‌؛ نيز:
Ahlwardt; Ambrosiana; Browne; GAL; GAL, S; Houtsma, M. Th., cata- logue d'une Collection de manuscrits arabes et turcs, Leiden, 1886.
محمدهادي‌ مؤذن‌ جامى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا