اِبْن‌ِ عُقْده‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد بن‌ سعيد همدانى‌ (15 محرم‌ 249-7 ذيقعدة 332ق‌/10 فورية 863 - اول‌ ژوئية 944م‌)، محدث‌ بزرگ‌ شيعى‌. عقده‌ لقب‌ پدر وي‌ مى‌باشد كه‌ از وراقان‌ و معلمان‌ كوفه‌ بود. خاندان‌ او از طريق‌ ولاء عتق‌ با بنى‌ هاشم‌ (ظاهراً شاخة عباسى‌ آن‌) و نيز با قبيلة همْدان‌ (شاخة سبيع‌) خويشاوند بوده‌اند (خطيب‌، 5/14- 15؛ طوسى‌، الفهرست‌، 28؛ ابن‌ بابويه‌، التوحيد، 229؛ قس‌: سمعانى‌، 7/68) و شهرت‌ ابن‌ عقده‌ به‌ همدانى‌ به‌ همين‌ جهت‌ بوده‌ است‌.
ابن‌ عقده‌ بيشتر عمر خود را در كوفه‌ گذرانده‌ و بنا به‌ تصريح‌ شاگردش‌ ابن‌ جعابى‌ تنها 3 سفر به‌ بغداد داشته‌ است‌ (خطيب‌، 5/18، 19، قس‌: 5/14). نظر به‌ اينكه‌ ابن‌ عقده‌ در سفر خود به‌ بغداد از على‌ بن‌ داوود قنطري‌ استماع‌ حديث‌ كرده‌ است‌ (د 272ق‌/886م‌؛ نك: خطيب‌، 11/425، 5/14)، سفر وي‌ به‌ اين‌ شهر بايد پيش‌ از 272ق‌ بوده‌ باشد. تعيين‌ دقيق‌تر تاريخ‌ اين‌ سفر تنها بر اساس‌ حدس‌ ممكن‌ است‌. نعمانى‌ (ص‌ 34، 191، جم) اسنادي‌ ارائه‌ كرده‌ كه‌ نشان‌ مى‌دهد ابن‌ عقده‌ در فاصلة سالهاي‌ 262-266ق‌/876 -880م‌ و 271-277ق‌/884 -890م‌ استماعاتى‌ داشته‌ كه‌ بنابر قراين‌ خارجى‌ احتمالاً در كوفه‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. بنابراين‌ نخستين‌ سفر وي‌ به‌ بغداد احتمالاً در فاصلة 266-271ق‌ بوده‌ است‌. سفر دوم‌ وي‌ به‌ بغداد كه‌ در آن‌ از احمد بن‌ يحيى‌ صوفى‌ (د 306ق‌، نك: خطيب‌، 5/213- 215) استماع‌ حديث‌ كرده‌ (همو، 5/14)، طبعاً پيش‌ از 306ق‌/918م‌ صورت‌ گرفته‌ است‌ و اين‌ امر با اطلاعاتى‌ كه‌ ابن‌ِ جِعابى‌ در مورد سفر دوم‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌ سازگاري‌ دارد (همو، 5/18-19). اين‌ سفر پيش‌ از 318ق‌ يعنى‌ سال‌ وفات‌ يحيى‌ بن‌ صاعد (نك: همو، 14/234) پايان‌ يافته‌، زيرا در اين‌ تاريخ‌ ابن‌ عقده‌ به‌ كوفه‌ بازگشته‌ بوده‌ است‌ (همو، 5/19). دربارة سفر سوم‌ وي‌ به‌ بغداد تنها مى‌دانيم‌ كه‌ وي‌ در 330ق‌/942م‌ در جامع‌ رصافه‌ و مسجد براثا حديث‌ گفته‌ است‌ (طوسى‌، الامالى‌، 1/276). خطيب‌ (5/14) نيز تصريح‌ كرده‌ كه‌ اين‌ سفر در اواخر عمر وي‌ صورت‌ گرفته‌ و وي‌ چندي‌ پس‌ از بازگشت‌ به‌ كوفه‌ درگذشته‌ است‌ (همو، 5/22-23؛ نيز: طوسى‌، الرجال‌، 442).
ابن‌ عقده‌ مذهب‌ زيدي‌ جارودي‌ داشت‌ و تا پايان‌ عمر بر آن‌ پايدار بود (طوسى‌، الفهرست‌، 28؛ نجاشى‌، 94). پدر وي‌ نيز زيدي‌ مذهب‌ بوده‌ است‌ (خطيب‌، 5/15). ابن‌ عقده‌ در مسجد براثا در ملا´عام‌ احاديثى‌ در طعن‌ شيخين‌ روايت‌ مى‌كرده‌ كه‌ موافق‌ تعاليم‌ جاروديه‌ است‌، با اينهمه‌ حتى‌ روايت‌ حديثى‌ در فضيلت‌ عثمان‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (همو، 5/15، 22).
ابن‌ عقده‌ در حفظ حديث‌ زبانزد بود و به‌ روايتى‌ حافظ 100 هزار حديث‌ بوده‌ و بر سند و متن‌ تنها 300 هزار حديث‌، از احاديث‌ اهل‌ بيت‌ وقوف‌ داشته‌ است‌ (همو، 5/16-17؛ طوسى‌، الرجال‌، 442). احاطة وي‌ بر حديث‌ به‌ اندازه‌اي‌ بود كه‌ آنگاه‌ كه‌ يحيى‌ بن‌ صاعد از محدثان‌ بغداد در سند روايتى‌ در مورد شيخى‌ كه‌ حديث‌ از او شنيده‌ بود دچار خطا گشت‌، ابن‌ عقده‌ لغزش‌ او را آشكار ساخت‌ (خطيب‌، 5/18-19). البته‌ خود وي‌ نيز نمى‌توانسته‌ عالى‌ از لغزش‌ باشد. يكى‌ از اين‌ لغزشها كه‌ در پرسشهاي‌ حاكم‌ نيشابوري‌ از دار قطنى‌ به‌ آن‌ اشاره‌ شده‌، حديث‌ ابن‌ عمر در غسل‌ جمعه‌ است‌ كه‌ ابن‌ عقده‌ آن‌ را از طريق‌ ثوري‌ از ابواسحاق‌ از نافع‌ نقل‌ كرده‌، ولى‌ دار قطنى‌ و حاكم‌ نيشابوري‌ معتقد بودند كه‌ وي‌ اشتباهاً يحيى‌ بن‌ وثاب‌ را به‌ نافع‌ بدل‌ كرده‌ است‌ (حاكم‌، 97). اگر چه‌ اين‌ حديث‌ از طريق‌ ابواسحاق‌ از نافع‌ نيز روايت‌ شده‌ (نك: احمد، 2/42، 115، 145؛ ابن‌ ماجه‌، 1/246؛ مزي‌، 6/191-192)، ليكن‌ آنچه‌ از طريق‌ ثوري‌ از ابواسحاق‌ شناخته‌ شده‌، حديث‌ يحيى‌ بن‌ وثاب‌ است‌ نه‌ نافع‌ (نك: احمد، 2/53، 57؛ مزي‌، 6/261-262). از نظر رجالى‌، ابن‌ عقده‌ بين‌ اماميه‌ مقبوليت‌ عام‌ داشته‌ و بخش‌ عمده‌اي‌ از اصول‌ شيعه‌ توسط او روايت‌ شده‌ (طوسى‌، الرجال‌، 442؛ همو، الفهرست‌، 3، 4، جم؛ نجاشى‌، 4، 6، جم) و حديث‌ او به‌ وفور در كتب‌ اربعه‌ وارد شده‌ است‌. از قدماي‌ اماميه‌، نعمانى‌ (ص‌ 14)، طوسى‌ ( الفهرست‌، 28) و نجاشى‌ (ص‌ 94) بر وثوق‌ وي‌ تأكيد داشته‌اند، ولى‌ در قرون‌ بعد علامة حلى‌ (ص‌ 203) و ابن‌ داوود حلى‌ (ص‌ 422) ظاهراً تنها به‌ جهت‌ امامى‌ نبودن‌، وي‌ را در عداد ضعفا آورده‌اند. در ميان‌ علماي‌ رجال‌ اهل‌ سنت‌ ابوعلى‌ حافظ او را مدح‌ كرده‌ است‌ (خطيب‌، 5/19)، ليكن‌ برخى‌ نيز وي‌ را مورد طعن‌ قرار داده‌اند. با دقت‌ در عبارات‌ مى‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ عامل‌ طعن‌ و جرح‌ او بيشتر اعتماد وي‌ بروجادات‌ (ابن‌ عدي‌، 1/208-209؛ حاكم‌، 96) و گاه‌ استغراب‌ احاديث‌ يا حتى‌ تشيع‌ او بوده‌ است‌ (خطيب‌، 5/19-22). اما در مورد صحت‌ نسبتهايى‌ چون‌ تدليس‌، حيله‌ و كذب‌ به‌ وي‌ (ابن‌ عدي‌، خطيب‌، همانجاها؛ ابن‌ حجر، لسان‌، 1/266)، بايد ترديد كرد.
ابن‌ عقده‌، خود به‌ عنوان‌ يك‌ رجالى‌ بين‌ اماميه‌ مطرح‌ بوده‌ و جرح‌ و تعديل‌ِ او در كتب‌ رجالى‌ ايشان‌ مورد توجه‌ بوده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نك: علامة حلى‌، 209؛ ابن‌ داوود، 75). وي‌ بجز نقل‌ حديث‌، به‌ روايات‌ تاريخى‌ نيز پرداخته‌ و وجود عناوينى‌ چون‌ كتاب‌ الشوري‌ و كتاب‌ يحيى‌بن‌ الحسين‌ بن‌ زيد و اخباره‌، در ميان‌ آثار مفقود او (نك: طوسى‌، الفهرست‌، 29) دال‌ بر اين‌ مدعاست‌. بخش‌ قابل‌ توجهى‌ از روايات‌ تاريخى‌ منقول‌ در مقاتل‌ الطالبيين‌ ابوالفرج‌ اصفهانى‌ نيز برگرفته‌ از مرويات‌ ابن‌ عقده‌ است‌. ابن‌ عقده‌ از مشايخ‌ بسياري‌ در كوفه‌ و بغداد استماع‌ كرد كه‌ از ميان‌ ايشان‌ مى‌توان‌ از ابراهيم‌ بن‌ ابى‌ بكر بن‌ ابى‌ شيبه‌، احمد بن‌ ابى‌ خيثمه‌، حميد بن‌ زياد و على‌ بن‌ حسن‌ بن‌ فضّال‌ نام‌ برد (ابن‌ بابويه‌، التوحيد، 162، 377؛ نعمانى‌، 67؛ خطيب‌، 5/14). خطيب‌ (همانجا)، ذهبى‌، ( سير، 15/341-342) و خوئى‌ (2/277- 280) فهرستى‌ شامل‌ برخى‌ مشايخ‌ ابن‌ عقده‌ را آورده‌اند (نيز نك: ابن‌ شاذان‌، 40-41، 148؛ ابن‌ بابويه‌، التوحيد، 374؛ خزاز، 255، جم؛ مفيد، الامالى‌، 21-30، 334؛ منتجب‌الدين‌، 53؛ استرابادي‌، 1/297، جم).
در ميان‌ راويان‌ ابن‌ عقده‌ محدثان‌ مشهوري‌ چون‌ محمد بن‌ يعقوب‌ كلينى‌، ابوالحسن‌ دارقطنى‌، ابوالقاسم‌ طبرانى‌، ابوالفرج‌ اصفهانى‌، ابوغالب‌ زراري‌، ابن‌ ابى‌ زينب‌ نعمانى‌، ابن‌ عدي‌ جرجانى‌، ابوحفص‌ بن‌ شاهين‌، ابن‌ جعابى‌ و هارون‌ بن‌ موسى‌ تَلْعُكبري‌ ديده‌ مى‌شوند (كلينى‌، 5/4، جم؛ نعمانى‌، 21، جم؛ ابوالفرج‌، 3، جم؛ زراري‌، 84؛ مفيد، الامالى‌، 21؛ طوسى‌، الرجال‌، 442؛ خطيب‌، همانجا). محدثانى‌ از فرق‌ مختلف‌ از زيدي‌ و امامى‌ و سنى‌ از ابن‌ عقده‌ روايت‌ كرده‌اند (قس‌: نجاشى‌، 95). فهرستى‌ از راويان‌ وي‌ را خطيب‌ (هماجا)، ذهبى‌ (15/342) و اردبيلى‌ (1/66) آورده‌اند (نيز نك: ابن‌ بابويه‌، التوحيد، 374؛ همو، عيون‌، 1/230؛ ابن‌ شاذان‌، 40؛ ابن‌ عياش‌، 4؛ زراري‌، 29؛ مفيد، الامالى‌، 39، همو، الاختصاص‌، 85؛ طوسى‌، الامالى‌، 1/252، 2/75؛ استرابادي‌، 1/297).
آثار:
الف‌ - چاپى‌: اثري‌ با عنوان‌ ذكر النبى‌(ص‌) منسوب‌ به‌ ابن‌ عقده‌ با ترجمة انگليسى‌ نبيه‌ عبود در 1957م‌ در «پاپيروسهاي‌ ادبيات‌ عرب‌» در شيكاگو به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ I/182) .(GAS, اين‌ اثر احتمالاً همان‌ است‌ كه‌ طوسى‌ ( الفهرست‌، 29) از آن‌ به‌ عنوان‌ ذكر النبى‌(ص‌) و الصخرة و الراهب‌ و طرق‌ ذلك‌، ياد كرده‌ است‌.
ب‌ - خطى‌: جزئى‌ از احاديث‌ ابن‌ عقده‌ در 6 برگ‌ ضمن‌ يك‌ مجموعه‌ در كتابخانة ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 87) موجود است‌.
ج‌ - يافت‌ نشده‌: 1. تفسير القرآن‌، نجاشى‌ (ص‌ 94- 95) نسخه‌اي‌ از آن‌ را ديده‌ است‌. ابن‌ طاووس‌ نيز نسخه‌اي‌ از آن‌ را در اختيار داشته‌ و در سعد السعود (ص‌ 71، 117-120) و محاسبة النفس‌ (ص‌ 17) از آن‌ نقل‌ كرده‌ است‌؛ 2. الرجال‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ در مورد راويان‌ امام‌ جعفر صادق‌ (ع‌) تأليف‌ شده‌ بود (طوسى‌، الفهرست‌، 28). به‌ گفتة طوسى‌ در تأليف‌ الرجال‌ كلاً مورد استفادة وي‌ قرار گرفته‌ است‌ ( الرجال‌، 2، 142-342). در مورد اطلاعاتى‌ كه‌ به‌ نقل‌ از ابن‌ عقده‌ در رجال‌ علامة حلى‌ (ص‌ 8، جم) و ابن‌ داوود (ص‌ 75، جم)، گاه‌ در مورد اصحاب‌ امام‌ صادق‌(ع‌) و گاه‌ در مورد اصحاب‌ ديگر ائمه‌ (ع‌) (علامه‌، 35، 51، جم؛ ابن‌ داوود ، 286، جم) آمده‌، بايد گفت‌ از نسخ‌ يا نسخه‌هايى‌ اتخاذ شده‌ كه‌ در قرن‌ 7ق‌ موجود بوده‌اند، زيرا اين‌ اطلاعات‌ در هيچ‌ يك‌ از منابع‌ ديگر آن‌ دو ديده‌ نمى‌شود. ولى‌ آن‌ نسخه‌ يا نسخه‌ها به‌ همراه‌ كتاب‌ الرجال‌، احتمالاً برخى‌ ديگر از آثار رجالى‌ ابن‌ عقده‌ را نيز شامل‌ مى‌شده‌ است‌ (قس‌: طوسى‌، الفهرست‌، 28)؛ 3. الولاية. در اين‌ كتاب‌ مؤلف‌ حديث‌ غدير را از 105 طريق‌ گردآورده‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ شهر آشوب‌، المناقب‌، 3/25). كتاب‌ مذكور يكى‌ از منابع‌ مورد استفادة ابوموسى‌ مدينى‌ (د 581ق‌) در تدوين‌ مستدرك‌ معرفة الصحابة ابن‌ منده‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ اثير، 1/368، جم؛ ابن‌ حجر، الاصابة، 4،80، جم). ابن‌ طاووس‌ ( الامان‌، 91، اليقين‌، 33- 35) نيز نسخه‌اي‌ از آن‌ را در دست‌ داشته‌ و فهرستى‌ از طرق‌ احاديث‌ مندرج‌ در آن‌ را در طرائف‌ (1/140-142) آورده‌ است‌. طوسى‌ در فهرست‌ (ص‌ 28-29) اسامى‌ برخى‌ ديگر از آثار ابن‌ عقده‌ را ارائه‌ كرده‌، ليكن‌ عبارت‌ وي‌ نشان‌ مى‌دهد كه‌ وي‌ تمام‌ اين‌ آثار را شخصاً نديده‌ و اسامى‌ آنها را از ابن‌ صلت‌ اهوازي‌، شاگرد ابن‌ عقده‌ گرفته‌ بوده‌ است‌. نجاشى‌ (ص‌ 94- 95) ضمن‌ نقل‌ كلام‌ طوسى‌ تنها دو عنوان‌ بر عناوين‌ وي‌ افزوده‌ است‌. ابن‌ شهر آشوب‌ ( المعالم‌، 17) نيز كتاب‌ التسمية فى‌ فقه‌ اهل‌ البيت‌ بالاخبار را به‌ فهرست‌ طوسى‌ افزوده‌ كه‌ شايد مأخوذ از برخى‌ نسخ‌ فهرست‌ بوده‌ باشد. افزون‌ بر آنچه‌ ذكر شد ابن‌ شهر آشوب‌ ( المناقب‌، 1/9، 2/306) و ابن‌ طاووس‌ ( فتح‌ الابواب‌، 159-160) سه‌ اثر ديگر از ابن‌ عقده‌ تحت‌ عناوين‌ الدلائل‌، المجموع‌ و تسمية المشايخ‌ در دست‌ داشته‌اند. در سده‌هاي‌ 6 و 7ق‌/12 و 13م‌ آثار ديگري‌ نيز از ابن‌ عقده‌ موجود بوده‌ كه‌ تعيين‌ هويت‌ آنها نياز به‌ تحقيق‌ بيشتري‌ دارد (نك: طبرسى‌، 6/374؛ ابن‌ شهر آشوب‌، المناقب‌، 2/65، 3/205، 207، 4/215؛ ابن‌ طاووس‌، الامان‌، 70).
مآخذ: ابن‌ اثير، اسدالغاية، قاهره‌، 1286ق‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، التوحيد، به‌ كوشش‌ هاشم‌ تهرانى‌، تهران‌، 1387ق‌؛ همو، عيون‌ اخبار الرضا(ع‌)، نجف‌، 1390ق‌/ 1970م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ همو، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1329-1331ق‌؛ ابن‌ داوود حلى‌، حسن‌، الرجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1342ش‌؛ ابن‌ شاذان‌، محمد، مائة منقبة، قم‌، 1407ق‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، معالم‌ العلماء، نجف‌، 1380ق‌/1961م‌؛ همو، المناقب‌، قم‌، مؤسسة انتشارات‌ علامه‌؛ ابن‌ طاووس‌، على‌، الامان‌، قم‌، مكتبة المفيد؛ همو، سعد السعود، نجف‌، 1369ق‌/1950م‌؛ همو، الطرائف‌، قم‌، 1400ق‌؛ همو، فتح‌ الابواب‌، به‌ كوشش‌ حامد الخفاف‌، بيروت‌، 1409ق‌؛ همو، محاسبةالنفس‌، تهران‌، مرتضوي‌؛ همو، اليقين‌، نجف‌، 1369ق‌/ 1950م‌؛ ابن‌ عدي‌، عبدالله‌، الكامل‌ فى‌ ضعفاء الرجال‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ابن‌ عياش‌، احمد، مقتضب‌ الاثر، قم‌، مكتبة الطباطبائى‌؛ ابن‌ ماجه‌، محمد، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 1952م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، مقاتل‌ الطالبيين‌، نجف‌، 1385ق‌/1965م‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛ اردبيلى‌، محمد، جامع‌ الرواة، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ استرابادي‌، شرف‌الدين‌ على‌، تأويل‌ الا¸يات‌ الظاهرة، قم‌، 1407ق‌؛ حاكم‌ نيشابوري‌، سؤالات‌ الحاكم‌ النيسابوري‌ للدار القطنى‌، به‌ كوشش‌ موفق‌ بن‌ عبدالله‌، رياض‌، 1404ق‌؛ خزاز، على‌، كفاية الاثر، قم‌، 1401ق‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ خوئى‌، ابوالقاسم‌، معجم‌ رجال‌ الحديث‌، نجف‌، 1398ق‌/1978م‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ زراري‌، ابوغالب‌، رسالة فى‌ آل‌ اعين‌، به‌ كوشش‌ محمد على‌ موحد ابطحى‌، اصفهان‌، 1399ق‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1396ق‌/1976م‌؛ طبرسى‌، فضل‌، مجمع‌ البيان‌، صيدا، 1333ق‌؛ طوسى‌، محمد، الامالى‌، بغداد، 1384ق‌/1964م‌؛ همو، الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ آل‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، المكتبة المرتضوية؛ ظاهريه‌، خطى‌ (المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ الحديث‌)؛ علامة حلى‌، حسن‌، الرجال‌، نجف‌، 1381ق‌/1961م‌؛ كلينى‌، محمد، الكافى‌، به‌ كوشش‌ على‌اكبر غفاري‌، تهران‌، 1388ق‌؛ مزي‌، يوسف‌، تحفة الاشراف‌، بمبئى‌، 1395ق‌/1975م‌؛ مفيد، محمد، الاختصاص‌، به‌ كوشش‌ على‌اكبر غفاري‌، قم‌، جماعة المدرسين‌ فى‌ الحوزة العلمية؛ همو، الامالى‌، به‌ كوشش‌ استاد ولى‌ و غفاري‌، قم‌، 1403ق‌؛ منتجب‌الدين‌، على‌، الاربعون‌ حديثاً، قم‌، 1407ق‌؛ نجاشى‌، احمد، الرجال‌، قم‌، 1407ق‌؛ نعمانى‌، محمد، الغيبة، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ نيز:
.
احمد پاكتچى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا