اِبْن‌ِ عَزَم‌، ابوعبدالله‌ شمس‌الدين‌ محمد بن‌ عمر بن‌ محمد بن‌ احمد ابن‌ عزم‌ تميمى‌ (816 -891ق‌/1413-1486م‌)، تاريخ‌نگار مالكى‌ مذهب‌. وي‌ در تونس‌ زاده‌ شد و در همانجا طبق‌ مرسوم‌ زمان‌ به‌ كسب‌ دانش‌ پرداخت‌. از جزئيات‌ زندگى‌ او آگاهى‌ روشنى‌ در دست‌ نيست‌. در ميان‌ مورخان‌ و نويسندگان‌ همزمان‌ با ابن‌ عزم‌، تنها سخاوي‌ كه‌ با وي‌ دوستى‌ داشته‌، شرح‌ حال‌ نسبتاً مشروحى‌ از او به‌ دست‌ داده‌ است‌. براساس‌ گفتار او، ابن‌ عزم‌ در آغاز تحصيل‌، كتابهاي‌ متداول‌ درسى‌ چون‌ شاطبيه‌ را فراگرفت‌ و قرآن‌ كريم‌ را با قرائت‌ چندتن‌، از جمله‌ برادرش‌، نزد استادان‌ وقت‌ آموخت‌ و آن‌ را حفظ كرد. در 837ق‌/ 1434م‌ به‌ اسكندريه‌ رفت‌ و در آنجا به‌ تكميل‌ دانش‌ پرداخت‌ و از محضر دانشمندانى‌ چون‌ عمر بَسلفونى‌ و ديگران‌ بهره‌ برد. در همين‌ سال‌ به‌ قاهره‌ رفت‌ و تا اواخر 839ق‌ در آنجا بماند. آنگاه‌ از راه‌ دريا رهسپار مكه‌ شد و پس‌ از گزاردن‌ مناسك‌ حج‌، در مدينه‌ اقامت‌ گزيد. در اين‌ شهر از جمال‌ كازرونى‌ استماع‌ كرد، ليكن‌ در مدينه‌ نيز نماند و بار ديگر به‌ قاهره‌ و از آنجا به‌ مكه‌ بازگشت‌. در 849ق‌ به‌ شام‌ رفت‌ و پس‌ از آنكه‌ بيت‌ المقدس‌ را زيارت‌ كرد در مكه‌ اقامت‌ گزيد و از مشايخ‌ و نيز از دانشمندانى‌ كه‌ به‌ آن‌ شهر مى‌آمدند استماع‌ كرد. او در سفرهايش‌ از رهگذر صحافى‌ و خريد و فروش‌ كتاب‌ زندگى‌ مى‌كرد (8/255).
ابن‌ عزم‌ در مكه‌ با شمس‌الدين‌ سخاوي‌ آشنا شد و در كنار وي‌ در درس‌ بعضى‌ از استادان‌ برجستة آنجا شركت‌ جست‌. سخاوي‌ خود مى‌گويد كه‌ رسالة قشيريه‌ را از ابن‌ عزم‌ شنيده‌ است‌. وي‌ سرانجام‌ به‌ تصوف‌ روي‌ آورد و آثار ابن‌ عربى‌ را بارها خواند و پيوسته‌ به‌ اقوال‌ او استناد مى‌كرد و كتابهاي‌ او را در اختيار اهل‌ تصوّف‌ قرار مى‌داد. ابن‌ عزم‌ در اواخر عمر به‌ تنگدستى‌ افتاد و سرانجام‌ در مكه‌ درگذشت‌ (همو، 8/255-256). ابن‌ عزم‌ خط نسخ‌ را نسبتاً زيبا مى‌نوشت‌ و زركلى‌ نمونه‌اي‌ از آن‌ را در كتاب‌ خود آورده‌ است‌ (6/315).
به‌ ابن‌ عزم‌ چند تأليف‌ نسبت‌ داده‌اند كه‌ هيچ‌ يك‌ از آنها تا كنون‌ به‌ طبع‌ نرسيده‌ است‌. اثر برجستة او دستور الاعلام‌ بمعارف‌ الاعلام‌ است‌ كه‌ تراجم‌ دانشمندان‌ مشهور به‌ اختصار در آن‌ بيان‌ شده‌ است‌. از اين‌ كتاب‌ چند نسخة خطى‌ در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌ جهان‌ مضبوط است‌ (عبدالبديع‌، 2(1)/132؛ سيد، 2(3)/148؛ بانكيپور، ؛ X11/12-13 الفهرس‌ التمهيدي‌ للمخطوطات‌ المصورة، 389). اين‌ كتاب‌ در 5 بخش‌ مرتب‌ گرديده‌، بخش‌ اول‌ شرح‌ حال‌ شُهرگان‌ به‌ نام‌، بخش‌ دوم‌ شهرگان‌ به‌ كنيه‌، بخش‌ سوم‌ شهرگان‌ به‌ نسب‌ يا سبب‌ يا لقب‌، بخش‌ چهارم‌ شهرگان‌ به‌ «ابن‌...» و پنجم‌ در احوال‌ كسانى‌ كه‌ به‌ نام‌ صاحب‌ فلان‌ كتاب‌ شهرت‌ يافته‌اند ( بانكيپور، همانجا؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/753؛ آلوارت‌، .(IX/349-350 پيش‌ نويس‌ اين‌ كتاب‌ را قطب‌الدين‌ محمد بن‌ احمد مكى‌ نهروانى‌ تهذيب‌ كرد و مطالبى‌ بر آن‌ افزود. برخى‌ ديگر چون‌ ابراهيم‌ بن‌ سليمان‌ جينينى‌ دمشقى‌ نيز به‌ تكميل‌ اين‌ كتاب‌ پرداختند و زندگى‌ نامه‌هاي‌ افراد بسياري‌ را بر آن‌ افزودند (سيد، 2(2)/61؛ نيز نك: حاجى‌ خليفه‌، همانجا). بروكلمان‌ II/222) اثر ديگري‌ به‌ نام‌ « المنهل‌ العذب‌ فى‌ شرح‌ اسماء الرب‌ » به‌ استناد فهرست‌ خديويه‌ (2/233) به‌ او نسبت‌ داده‌، ليكن‌ در فهرست‌ ياد شده‌ اين‌ كتاب‌ از شمس‌الدين‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ مشهور به‌ خطيب‌ وزيري‌ (د 891ق‌/ 1486م‌) دانسته‌ شده‌ است‌. اشتباه‌ بروكلمان‌ را زركلى‌ (همانجا) و كحاله‌ (11/90) نيز تكرار كرده‌اند. از كتاب‌ ديگر او به‌ نام‌ تذكرة الناسى‌ فى‌ ربع‌ الا¸سى‌ فقط بروكلمان‌ ياد كرده‌ II/223) )، GAL,S, ولى‌ مأخذ او در نقل‌ اين‌ استناد معلوم‌ نيست‌.
مآخذ: حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌، زركلى‌، اعلام‌؛ سخاوي‌، محمد بن‌ عبدالرحمان‌، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354- 1355ق‌؛ سيد، خطى‌؛ عبدالبديع‌، لطفى‌، فهرس‌ المخطوطات‌ المصوّرة، قاهره‌، 1956م‌؛ الفهرس‌ التمهيدي‌ للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1984م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1367ق‌/ 1957م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Bankipore; GAL; GAL,S.
سيد على‌ آل‌ داود
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا