اِبْن‌ِ عَدْلان‌، شمس‌الدين‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد بن‌ عثمان‌ كنانى‌ (صفر 663 - ذيقعدة 749/ دسامبر 1264 - ژانوية 1349)، فقيه‌ شافعى‌ مصري‌. نسبت‌ «كنانى‌» به‌ قبيلة كنانه‌ حليف‌ قريش‌ باز مى‌گردد و عامري‌ (ص‌ 616) او را «مقدسى‌» (منسوب‌ به‌ بيت‌المقدس‌) مى‌شمارد. تاريخ‌ ولادت‌ او در منابع‌ به‌ اختلاف‌ آمده‌ است‌ (نك: ابن‌ شاكر، 636؛ صفدي‌، 2/169؛ يافعى‌، 4/331؛ ابن‌ جزري‌، 2/70؛ اسنوي‌، 2/856) و مقريزي‌ (2(3)/796) طول‌ عمر او را 86سال‌ مى‌داند كه‌ سال‌ 663ق‌ را تأييد مى‌كند. ابن‌ شاكر (همانجا) وي‌ را از اعيان‌ مصر و از بزرگان‌ شافعيّه‌ به‌ شمار آورده‌ است‌.
ابن‌ عدلان‌ از كسانى‌ چون‌ نظام‌ محمد بن‌ خليلى‌، غازي‌ حلاوي‌، عزّابن‌ صيقل‌ حرانى‌، ابن‌ تَرجَم‌ و دمياطى‌ استماع‌ كرد و از ابن‌ علاق‌، ابن‌ خطيب‌ المزّه‌ و محمد بن‌ احمد قَسطلانى‌ و ديگران‌ اجازة روايت‌ يافت‌ (ابن‌ حجر، 5/63؛ صفدي‌، 2/168؛ يافعى‌، 4/331). وي‌ همچنين‌ قرائات‌ را نزد خليل‌ بن‌ ابى‌ بكر مراغى‌، نحو را نزد ابن‌ نحّاس‌ و اصول‌ را نزد شهاب‌الدين‌ صنهاجى‌ قرافى‌ و شمس‌الدين‌ اصفهانى‌ و فقه‌ را نزد وجيه‌ بهنسى‌، ظهيرالدين‌ ترمنتى‌ و ابن‌ سكري‌ فراگرفت‌ (صفدي‌، 168-169؛ ابن‌ قاضى‌، شهبه‌، طبقات‌، 3/70). يافعى‌ (همانجا) از استادان‌ ديگر وي‌ ابن‌ صواف‌ شاطبى‌ در حديث‌ و شرف‌الدين‌ شافعى‌ فاسى‌ در اصول‌ فقه‌، ياد مى‌كند.
ابن‌ عدلان‌ با ماية علمى‌ كه‌ در فقه‌ و اصول‌ و نحول‌ و حديث‌ اندوخته‌ بود، به‌ تدريس‌ در مدارسى‌ چون‌ مدرسة صالحيه‌ و ناصرية قاهره‌ و نيز در ميعاد العلاي‌ جامع‌ الازهر پرداخت‌ و مرجع‌ فقه‌ و فتوا در مصر شد (صفدي‌، 2/169؛ يافعى‌، همانجا)، چنانكه‌ وي‌ و شهاب‌الدين‌ ابن‌ انصاري‌ مدار فتوا در قاهره‌ بودند (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همان‌، 3/71). او قبل‌ از 700ق‌/1301م‌ مدتى‌ جانشين‌ قاضى‌ القضاة تقى‌الدين‌ ابن‌ دقيق‌العيد در قضا بود (ذهبى‌، 4/149). از كسانى‌ كه‌ از ابن‌ عدلان‌ علم‌ آموخته‌اند، تقى‌الدين‌ واسطى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ بغدادي‌ از مقريان‌ مصر و نيز قاضى‌ القضاة ناصرالدين‌ انصاري‌ معروف‌ به‌ ابن‌ ميلق‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، التاريخ‌، 3/15، 568 -569). ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ او را افقه‌ فقهاي‌ شافعى‌ زمان‌ خود شمرده‌ است‌ ( طبقات‌، 3/71).
دوران‌ زندگى‌ ابن‌ عدلان‌ مقارن‌ با سلطنت‌ الناصر محمد بن‌ قلاوون‌ از مماليك‌ مصر و خلع‌ او از سلطنت‌ به‌ دست‌ جاشنكير (چاشنى‌ گير) به‌ سبب‌ خردسالى‌ و كشاكشهاي‌ سياسى‌ پس‌ از آن‌ بود كه‌ تا 709ق‌ به‌ درازا كشيد و با قتل‌ جاشنكير به‌ دست‌ الناصر پايان‌ يافت‌. ابن‌ عدلان‌ كه‌ تا اين‌ زمان‌ نيم‌ بيشتر عمر را طى‌ كرده‌ بود، طبعاً در دستگاه‌ سياسى‌ جاشنكير مسئوليتهايى‌ را عهده‌دار شده‌ بود؛ چنانكه‌ زمانى‌ نمايندگى‌ امير موسى‌ بن‌ صالح‌ را پذيرفت‌ و همچنين‌ در اوايل‌ 707ق‌ از طرف‌ جاشنكير به‌ يمن‌ فرستاده‌ شد (صفدي‌، 2/169؛ ابن‌ حجر، 5/64) و مهم‌تر از همه‌ آنكه‌ وي‌ از كسانى‌ بود كه‌ بر ضدّ سلطان‌ محمد بن‌ قلاوون‌ فتوا صادر كردند (صفدي‌، همانجا؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همان‌، 3/71). پيداست‌ كه‌ سلطان‌ محتشمى‌ چون‌ الناصر از اين‌ موضوع‌ به‌ آسانى‌ در نمى‌گذشت‌. از اين‌ رو، صفدي‌ (همانجا) به‌ مبغوض‌ بودن‌ او در دوران‌ سلطنت‌ الناصر اشاره‌ كرده‌ است‌. در عين‌ حال‌، الناصر به‌ دليل‌ مقام‌ فقهى‌ و علمى‌ ابن‌ عدلان‌ به‌ آزار او دست‌ نيازيد و تنها وي‌ را از درس‌ و حكم‌ محروم‌ ساخت‌ (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، همانجا). اما پس‌ از دوران‌ الناصر، وي‌ دوباره‌ مصدر امور قرار گرفت‌، چنانكه‌ به‌ روزگار جانشينى‌ الناصر احمد بن‌ محمد - و پس‌ از آن‌ تا آخر عمر - قضاي‌ سپاه‌ را در منصوره‌ برعهده‌ داشت‌ (صفدي‌، همانجا؛ يافعى‌، 4/331؛ سبكى‌، 5/214-215). از نكات‌ چشمگير زندگى‌ علمى‌ و فكري‌ او مخالفت‌ شديدش‌ با ابن‌ تيميه‌ است‌. وي‌ به‌ مناسبت‌ «فتوايى‌» كه‌ به‌ خط ابن‌ تيميه‌ دربارة مسألة استواء بر عرض‌ و مسألة خلق‌ قرآن‌ ديده‌ و آن‌ را با عقايد شافعيه‌ و اشعريه‌ مخالف‌ يافته‌ بود، بر ضد او قيام‌ كرد (زرياب‌ خوبى‌، 111). وي‌ سرانجام‌ بر اثر ابتلا به‌ طاعون‌ در مصر درگذشت‌ (ذهبى‌، 4/149).
ابن‌ عدلان‌ شرح‌ مفصلى‌ را بر مختصر المُزَنى‌ شروع‌ كرده‌ بود، اما نتوانست‌ آن‌ را به‌ اتمام‌ برساند (صفدي‌، 2/169؛ اسنوي‌، 2/237). از اين‌ اثر ناتمام‌ نسخه‌اي‌ به‌ خط مؤلف‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (كحاله‌، 8/288).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/ 1932م‌؛ ابن‌ حجر، عسقلانى‌، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1396ق‌/ 1976م‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، التاريخ‌، به‌ كوشش‌ عدنان‌ درويش‌، دمشق‌، 1977م‌؛ همو، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌، بغداد، 1391ق‌/1970م‌؛ ذهبى‌، محمد، ذيول‌ العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ زرياب‌ خويى‌، عباس‌، بزم‌آورد، تهران‌، 1368ش‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، قاهره‌، 1324ق‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، بيروت‌، 1381ق‌/1961م‌؛ عامري‌، يحيى‌، غريال‌ الزمان‌، دمشق‌، 1405ق‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1376ق‌/1957م‌؛ مقريزي‌، احمد، السلوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌ زياده‌، قاهره‌، 1958م‌؛ يافعى‌، عبدالله‌، مرآةالجنان‌، حيدرآباد دكن‌، 1339ق‌.
محمدمهدي‌ مؤذن‌جامى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا